оқу сауаттылығы 15.04

Данышпан мен жігіт

Бір жас жігіт жаман әдеттерінен арылудың жолын сұрап, бір данышпанға барыпты. Даныпшан кісі оған: «Сен ана бір жас шыбықты жерден суыршы», - депті. Ол қиналмай-ақ суырып алыпты. Сонан соң жуандауын суыруын тапсырыпты. Жалғыз өзі суыра алмаған соң, досын көмекке шақырып, екеулеп тартып алыпты. Данышпан одан да жуан ағашты көрсеткенде, көп адам жиналып ырғаса да, орнынан қозғалта алмапты. Сонда данышпан:

- Көрдің бе? - депті, - жаман дағдыдан бастапқы кезде құтылу жеңіл. Ол кезде оған өзіңнің де шамаң жетеді. Кейіннен достарыңды көмекке шақырасың. Ал нашар қылықты көп уақыт қайталап, ол қанға әбден сіңгенде, көмекке қанша адамды шақырсаң да, бәрі кеш болады, - деген екен.

1.         Жігіттің ағашты суыра алмауының себебі

• Шамасы жетпегендіктен

• Ақылы жетпегендіктен

• Өзіне сенбегендіктен

• Достары көмек бермегендіктен

2.  Мәтін мазмұнына жақын мақал-мәтел

• Айтқызған - жамандықтың белгісі

• Жаман әдет жақсы ат әпермейді.

• Әркім жолдас болады амандықта.

• Ақылсыз адам менмен келер.

Менің қолымдағы шағын ғана қызыл қоңыр домбыра отыз төрт жылдан бері сақталып келеді.

Домбыраның оқиғасы мынадай:

1938 жылдың қаңтарында қазақтың кәсіби музыкасының ардагер ағасы, ұйымдастырушысы Ахмет Жұбанов осы қызыл қоңыр домбыраны маған сыйға берді.

Сол жылдың күзінде Алматыда бір үлкен өнер жиыны болып, оған Жамбыл бастаған көптеген халық таланттары келді. Жәкең - бізге аталас, жақын кісі. Өнер жиыны өтіп жатқан тұста әкем Тілендінің туған інісі Тілегеннің әйелі қыз туып, шілдехана қуанышына құтты болсын айтуға қасына бір топ өнерпаз ақындар Кенен, Иса, Үмбетәлі, Шашубайды ертіп, Жамбыл ата біздің үйге келді.

Үлкендер енді бір кезекте маған күй тартқызып, қызықтады. Мен әу баста сәл қысылып, абдырап қалдым да, жұрттың «ұялма, сал барыңды» деген кеу- кеуімен Жәкеңнің Бекболат батыр көтерілісі туралы шығарған дауылды «Ұран» күйін соқтыра жөнелдім. Бәрі сілтідей тынып, тыңдай қалыпты, күй біте «ау, бәрекелді, тағы да тарт» десті. Енді Тәттімбет, Құрманғазы күйлерін, Жәкеңнің «Ой, дүние-ай» күйін тартып бердім. Ұйып тыңдаған ұлы ақын мен күйді тартып болғанда, үнсіз ғана қолын созып, домбыраны маған бер дегендей ишара қылды. Домбыраны Жәкең колына алып, айналдырып, аударып- төңкеріп, әрі-бері қарап отырып: «Домбыраң шешен екен» деп жай ғана шегін қағып байқады, бірақ күй тартпады.

Ақын домбыраны маған қайта ұсынып: «Жарығым, домбыраңды сақта!» Қазақтың қара домбырасының бойына халықтың бар өмірі мен тарихы, қуанышы мен мұң-зары сыйып кеткен. Соны ыждағатпен, ұқыпты үйрене берсең, осы домбыра халқыңа көп нәрсе айтып берер»,- деп еңкейіп, қасында отырған менің маңдайымнан сүйіп, бата берді.

3.  Орындалған күйлердің авторларының бірі

• Бекболат

• Құрманғазы

• Үмбетәлі

• Тілеген

4.  «Домбыраң шешен екен» деген пікірді айтқан

• Ахмет

• Тәттімбет

• Жамбыл

• Кенен

Tags

CCSS.RL. 6.5

CCSS.RL.1.4

CCSS.RL.2.4

CCSS.RL.3.4

CCSS.RL.K.5

5.  Мәтін мазмұнынан тыс ақпарат

• Қолымдағы домбырамның ұзақ жылдық тарихы бар.

• Үлкен жиын болып, халық таланттары жиналды.

• Жамбыл батасын беріп, шығарған күйін тартты.

• Дауылды «Ұран» күйін тартып бердім.

6.  Мәтін мазмұны бойынша ой реттілігі

1.  Жәкеңнің батасы

2.  Қонақ Жамбыл

3.  Қызыл қоңыр домбыра

4.         Сый домбыра

• 1.4.2.З.

• 3.2.4.1.

• 3.4.2.1.

• 2.4.1.3.

Өмірімізде әуендердің алатын орны өте зор. Адамдар оны күнделікті өмірде: дүкенде, көлікте және жұмыста тағы басқа жерлерде кезіктіріп отырады. Адамдардың өмірінің басым бөлігі де музыкамен байланысты болды. Лев Толстой: «Музыка - әлемдегі ең жоғарғы өнер»,- дейді. Музыка - адам баласының ойлап тапқан ең керемет жаңалықтарының бірі.

Зерттеушілердің айтуынша, музыка жұмыс өнімділігін арттырады. Жақсы әуен адамның өнімді жұмыс істеуіне және шығармашылықпен айналысуына көмектеседі. Британдық зерттеушілер хирургтердің 90 пайызы ота жасау кезінде музыка тыңдайтындығын айтады. Канаданың Виндзор университетінің зерттеушілері ірі өндіріс орындарында музыка тыңдаудан жұмысшылардың жұмыс істеу өнімділігі артқанын, жұмыстан кейін шаршау сезімі төмен болғандығын анықтаған.

Музыка адамға ләззат сыйлайды. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, өзімізге ұнайтын музыканы тыңдаған кезде, ағзамыз бақыт гармонын бөледі. Әл-Фараби «Музыканың ұлы кітабы» шығармасында музыканың адам үшін энергия мен бақыттың көзі екендігін түсіндіреді. Әл-Фарабидің өзі музыкалық аспаптарда шебер орындаушы болған, жанынан ән-күй шығарған. Ол аспаптардың жаңа түрлерін жасап, жетілдірді. Әл-Фараби көне аспаптардың шығу тегін табиғаттағы дауысқа балап, соны қайта жаңғыртумен байланыстырды. Мысалы, құмның сусылы, үңгірлердегі желдің уілдеп соғуы, қамыстың сыбдыры т.б. Мұнымен қоса, ол музыканың үш түрі бар екені туралы жазған: біріншісі, жай ғана рақат сезімін тудыратын, екіншісі, құмарлықты, ынтықтықты білдіретін, үшіншісі, біздің қиялымызға бағытталған музыка.

Қазақтың үскірік аспабының аталуы желдің үскіріп соғуына байланысты туған. Айтуынша, үрлеп тартылатын аспаптардың ащы дауысын, ұрып ойналатын аспаптардың күшті дауысын ұрыстарда, аңға шыққанда және шамандардың бақсылық құру кездерінде пайдаланған. Кейбір үрлегі тартылатын және ішекті аспаптарда музыканттар кұстың сайрауын, аңдардың ақыруын, табиғатта болатын басқа да түрлі дауыстарды шебер сала білген, сондай-ақ әншінің салған әнін айнытпай келтірген.

7.  Әл-Фарабиге қатысы жоқ ой

• көне аспаптардың шығу тегін табиғаттағы дауысқа балаған

• музыкалық аспаптарда шебер ойнап, ән-күй шығарған

• музыканың үшінші түрі - қиялымызға бағытгалган музыка

• хирургтердің 90 пайызы ота жасау кезінде музыка тыңдаған

Tags

CCSS.RI.1.2

CCSS.RI.K.1

CCSS.RI.K.2

CCSS.RL.K.1

CCSS.RL.K.2

8.  Мәтінде айтылмаған пікір

• Музыка тыңдаған жұмысшылардың шаршау сезімі темен болады.

• Адам өмірінің басым бөлігі музыкамен байланысты.

• Музыка тыңдаған жұмысшылардың еңбек өнімділігі артады.

• Ұрып ойналатын аспаптардан аң-құс дауысын естуге болады.

9.  Мәтіндегі айтылган неіізгі ой

• Музыкалық әдебиеттердің жазылуы

• Әл-Фарабидің музыка жайлы еңбегі

• Музыкалық аспаптардың пайда болуы

• Музыканың адам өміріне әсері

Tags

CCSS.RI.1.2

CCSS.RI.2.2

CCSS.RI.K.2

CCSS.RL.1.2

CCSS.RL.2.2

10. Әл-Фарабидің «Музыканың ұлы кітабы» атты еңбегінде айтқан пікірі

• Музыка - адам баласының ойлап тапқан ең керемет жаңалығы

• Музыка шаршау сезімін төмендететін күшке ие

• Музыка адамға ләззат сыйлайтын ұлы өнер

• Музыка - адам үшін энергия мен бақыттың көзі.