Адамдардың сүтқоректілер класына жататыны сияқты, сегізаяқтар басаяқтыларға жатады. Бұл атау олардың қармауыштары бастың бір жағына, қап пішіндес «денесі» екінші жағына тікелей біткен тылсым анатомиясынан туындап отыр. Ал басаяқтылардың өзі құрамына құрсақаяқты, шырышты, қосжақтаулы ұлулар мен устрицалар тобы кіретін ұлудың бір түрі болып табылады.
Басаяқтылар – теңізде аңшылық құрған алғашқы жыртқыштардың бірі. Балықтардан өте ерте – 500 миллионнан астам жыл бұрын пайда болған олар әуелде сиқыршы қалпағы пішіндес болатын. Егер де осыдан 450 миллион жылға кейін шегіне қалсаңыз мұхиттардағы ең сойқан жыртқыштардың бірі қабыршақ жамылғы басаяқтылар болып шығар еді. Олардың ішінде айрықша алып денелілері де болғанына күмән жоқ. Ертеректе жоғалып кеткен Endoceras giganteum атты ұлудың ұзындығы бес метрден асып жығылған.
Бүгінде тірі басаяқтылардың 750-ден астам түрі бар екені анықталды. 300-ге жуық сегізаяқтыларды есептемегенде, олардың қатарына кальмар мен каракатица һәм негізінен қабыршықта тіршілік ететін 90 мұртшасы бар наутилус сынды ұлу түрі кіреді.
Enteroctopus dofleini атты Тынық мұхит сегізаяғы ірі денелі. Әр қамаушының ұзындығы екі метрге жетіп, жалпы салмағы 100 келіден асып кетеді. Ал Octopus wolfi сияқты өте кішкентай сегізаяқтардың салмағы 30 грамға да жетпейді. Кейбір сегізаяқтардың денесі кішкентай болғанымен, қармауыштары айтарлықтай ұзын болады. Көпшілігінің денесі мен қармауыштары шамалас. Сегізаяқтардың дені маржантас, батпақ немесе құмның айналасында жыртқыштардан тығылып, я болмаса ерсілі-қарсылы жүзуді әдетке айналдырса, шамалы бөлігі мұхит ағыстарында серуен құрады. Сегізаяқтарды тропик пен полюс, маржантас пен тегіс құм, тоспа су мен тұңғиық теңіз аралығынан кездестіруге болады.
Сегізаяқтардың күрделі жүйке жүйесіне ие екендігі даусыз ақиқат десек, оларды ақылды деуге келе ме? Жалпы жан-жануарлардың ақыл-ойын таразылау өте қиын. Ал сегізаяқтың тұла бойы дап-дайын құрал болғандықтан ол қосымша көмек қажет етпейді. Оған қуысқа кіру үшін қандай да бір арнайы аспаптың қажеті жоқ. Қармауышын созады да, устрицаны ұстап немесе бөлшектеп тастайды.
Десе де, 1950 және 1960 жылдары жасалған тәжірибелер кәдуілгі сегізаяқтардың біз ақыл-оймен байланыстыратын негізгі екі белгі – үйрену және есте сақтау сияқты тапсырмаларды жақсы игеретінін көрсеткен. Айта кетер бір жайт, мұндай тапсырмаларға сегізаяқтың миындағы айрықша бөлік – оның тікқатпары жауап береді. Сегізаяқтардың ішіндегі ең көп зерттелген түрі осы. Сегізаяқ түрлері ми құрылысына байланысты ерекшеленеді. Берклидегі Калифорния университетінің сегізаяқ зерттеушісі Рой Колдуэлл Octopus bocki құтақандай сегізаяқтың қолынан ештеңе келмейтіндіктен оны ақылды емес деп тұжырым жасаған. Ал маңыздысы ол емес. Маңыздысы – айналада жүрген олардың таңғажайып көрінісі. Соншалықты әдемілігі!
Сегізаяқтардың басаяқ аталуының себебін көрсетіңіз.
