37. Мәтінмен жұмыс 13

   Ғұмыр бойы бақытты болғың келсе, адал бол, асыл қасиет те, асыл мінез де адал адамдарда болады. «Адал арың – ақ мамық жастығың» дейді халқымыз. Адал адам дегеніміз – жалпының игілігіне өмір сүру, ортақ мүддеге бола жеке мүддені құрбан ету. Адалдық дегеніміз – ашық, шынайы қарым-қатынас. Әрқашан ойыңдағы шындықты айтуға әзір тұр, сонда арам пиғылдылар да сенен аулақ қашады. Егер өзі алдамшы алаяқ болмаса, ешкім алаяқтармен таныс-біліс болуды сүймейді. Олардан аулақ жүреді. Адал адамды қудалауға болар, бірақ ардан ада етуге болмайды. Адал адам арын сақтай біледі, одан айырылмайды. Әр уақытта адал болыңдар.

Мәтінде не туралы айтылған?

• Адамның қасиеті

• Адамның дәулеті

• Адамдар достығы

• Адамның білімі

   Әке-шешеден ерте айырылған Әбілхан тіршілік тауқыметін көп тартты. Қой соңында күндер өтті. Жұрттың баласы хат танып, сабақ оқығанда, мұның қолынан бар келгені – күйемен тас бетіне немесе сұқ саусағымен құмға сурет салу болды. Болмаса қашау, пышағын ала жүріп, тас пен ағаштан мүсін жасау.

   Әбілханның ағаштан жасаған мүсіндерін көрген Түргенбай дейтін қарт ұста:

– Мынауың біз білмеген өнер екен. Сурет салуға талабың бар екен. Оқуың керек шығар, балам, – деді.

   Жетім бала өзі машықтанып жүрген ісіне тұңғыш рет қолдау естіді. Бір сыныптық білімі жоқ суретшінің өмір жолы осылай басталды. Талай-талай кедергілерге жолықты. Тек атақты суретші Хлудов өнер үйренуге талпынған бірінші қазақ жігітін қуана қарсы алды. Бос уақытында көркем сурет өнерінің әліппесін үйретті.

Мәтін қандай үлгіде жазылған?

• Мақал

• Очерк

• Әңгіме

• Эссе

   Әке-шешеден ерте айырылған Әбілхан тіршілік тауқыметін көп тартты. Қой соңында күндер өтті. Жұрттың баласы хат танып, сабақ оқығанда, мұның қолынан бар келгені – күйемен тас бетіне немесе сұқ саусағымен құмға сурет салу болды. Болмаса қашау, пышағын ала жүріп, тас пен ағаштан мүсін жасау.

   Әбілханның ағаштан жасаған мүсіндерін көрген Түргенбай дейтін қарт ұста:

– Мынауың біз білмеген өнер екен. Сурет салуға талабың бар екен. Оқуың керек шығар, балам, – деді.

   Жетім бала өзі машықтанып жүрген ісіне тұңғыш рет қолдау естіді. Бір сыныптық білімі жоқ суретшінің өмір жолы осылай басталды. Талай-талай кедергілерге жолықты. Тек атақты суретші Хлудов өнер үйренуге талпынған бірінші қазақ жігітін қуана қарсы алды. Бос уақытында көркем сурет өнерінің әліппесін үйретті.

Мәтіндегі оқиға реттілігін көрсетіңіз.

1.     Өнер жолының әліппесі

2.     Әбілханның ермегі

3.     Ұстаның қолдауы

4.     Белгілі суретшімен кездесу

• 3, 2, 4, 1

• 2, 3, 4, 1

• 2, 4, 3, 1

• 2, 1, 3, 4

   Әлемдегі ең үлкен шөл – 9 000 000 шаршы км аумақты қамтитын Сахара шөлі. Бұл құмды шөл Солтүстік Африканың бүкіл жазығын алып жатыр. Туристік диалектіде «сахара» сөзі «шөл» деген мағынаны береді.

   Құмды, шөлейтті аймақтың жаз мезгіліндегі температурасы 58 градусқа дейін көтеріледі, ал қыста 15-28 градус аралығын ұстап тұрады. Шөл даланың кейбір бөліктерінде бірнеше жылдар бойы жаңбыр тамшысы тимеген жерлер де бар.

   Сахарадағы жалғыз су көзі – Ніл өзені. Шығысқа қарай ағатын аталмыш өзен құмды аймақтың басым бөлігін басып өтеді. Дегенмен, Сахараның кей бөлігінде ылғалды алқаппен жер астындағы бұлақтан шығатын құдық бар. Бұл ерекше құмды аймақта жол талғамайтын көлікпен серуендеуге келген туристер үшін арнайы бөлімшелер орналасқан. Сахара шөлінде құрма ағаштары мен дәмі тіл үйірер жүзім ағашы өседі екен. Құмды аймақта Теғази деп аталатын қала бой көтерген. Мұндағы үйлер тұзды тастардан салынған. Бұл қала – ғаламшарымыздағы сусыз, құрғақ, шөлейтті орындардың бірі.

   Орг-эр-равиден келген керуеншілер ылғалды алқап жақын маңда деп ойлап сағымның құрбанына айналып жатады.

Мәтін қандай үлгіде жазылған?

• Өтініш

• Аңыз

• Әңгіме

• Мақала

   Әлемдегі ең үлкен шөл – 9 000 000 шаршы км аумақты қамтитын Сахара шөлі. Бұл құмды шөл Солтүстік Африканың бүкіл жазығын алып жатыр. Туристік диалектіде «сахара» сөзі «шөл» деген мағынаны береді.

   Құмды, шөлейтті аймақтың жаз мезгіліндегі температурасы 58 градусқа дейін көтеріледі, ал қыста 15-28 градус аралығын ұстап тұрады. Шөл даланың кейбір бөліктерінде бірнеше жылдар бойы жаңбыр тамшысы тимеген жерлер де бар.

   Сахарадағы жалғыз су көзі – Ніл өзені. Шығысқа қарай ағатын аталмыш өзен құмды аймақтың басым бөлігін басып өтеді. Дегенмен, Сахараның кей бөлігінде ылғалды алқаппен жер астындағы бұлақтан шығатын құдық бар. Бұл ерекше құмды аймақта жол талғамайтын көлікпен серуендеуге келген туристер үшін арнайы бөлімшелер орналасқан. Сахара шөлінде құрма ағаштары мен дәмі тіл үйірер жүзім ағашы өседі екен. Құмды аймақта Теғази деп аталатын қала бой көтерген. Мұндағы үйлер тұзды тастардан салынған. Бұл қала – ғаламшарымыздағы сусыз, құрғақ, шөлейтті орындардың бірі.

   Орг-эр-равиден келген керуеншілер ылғалды алқап жақын маңда деп ойлап сағымның құрбанына айналып жатады.

Төмендегі қай сөйлем екінші азатжолдың мазмұнына сәйкес?

• Ең үлкен аймақты қамтитын шөл - Сахара шөлі.

• Суы жоқ аймақ болса да құрма жемісі өседі.

• Даланың біраз аймақтарында жауын жаумаған жерлер кездеседі.

• Керуеншілер су іздеу барысында сағымға алданады.

   Ескі замандарда бір-бірін қатты жақсы көретін өте бауырмал екі ағайынды болыпты. Үлкенінің есімі – Халил, кішісі – Ибраһим. Халил үйленген, бала-шағалы, ал Ибраһим әлі бойдақ екен. Екеуінің ортақ егіс алқабы бар еді. Бірлесе егіншілікпен айналысып, шыққан өнімді екіге бөлісіп күнелтеді. Бір жылы екі ағайынды бидай егеді. Шыққан бидайды орып, өнімді екіге бөледі. Кейін екеуі өз үлестерін үйлеріне тасуға кіріседі. Үлкен бауыры Халил: «Ибраһим, сен осында күте тұр, мен қаптарды алып келейін», – дейді. Ибраһим: «Жарайды, аға», – деп астық басында қалады. Халил қаптарды алып келуге кеткенде інісі ойланады: «Ағам үйленген, бала-шағасы бар. Маған қарағанда оған бидай көбірек керек», – деп өзінің үлесіндегі бидайдың бірнеше күрегін ағасының бидайына қосып қояды. Кейін ағасы қаптарды алып келіп: «Қане, Ибраһим, тасуды алдымен сен баста», – дейді. Ибраһим: «Жарайды», – деп бір қапты толтырып, алып кетеді. Ол кеткен кезде ағасы ойланады: «Мен үйленгенмін, бала-шағам да бар. Ал інім әлі бойдақ, оған әлі көп жұмыс істеп, ақша табу керек. Үйленіп үй болуы керек», – деп өзінің бидайынан біраз күрек інісінің бидайына тастайды. Келесі кезекте Халил кеткенде інісі өзінің бидайынан тағы да оның үлесіне қосып қояды. Ағасы да өз кезегінде бірнеше күрек інісінің бидайына тастап отырады. Осылайша біраз уақыт жалғасса да, ағайындылардың бір-бірінің әрекетінен хабары болмайды. Соңында кеш батып, күн қараяды. Ал бидайдың таусылатын түрі жоқ, тіпті азаймайды...

Халил мен Ибраһимнің екеуіне де тән қасиет:

• Үнемшілдік

• Сыншылдық

• Жанашырлық

• Сақтық

   Ескі замандарда бір-бірін қатты жақсы көретін өте бауырмал екі ағайынды болыпты. Үлкенінің есімі – Халил, кішісі – Ибраһим. Халил үйленген, бала-шағалы, ал Ибраһим әлі бойдақ екен. Екеуінің ортақ егіс алқабы бар еді. Бірлесе егіншілікпен айналысып, шыққан өнімді екіге бөлісіп күнелтеді. Бір жылы екі ағайынды бидай егеді. Шыққан бидайды орып, өнімді екіге бөледі. Кейін екеуі өз үлестерін үйлеріне тасуға кіріседі. Үлкен бауыры Халил: «Ибраһим, сен осында күте тұр, мен қаптарды алып келейін», – дейді. Ибраһим: «Жарайды, аға», – деп астық басында қалады. Халил қаптарды алып келуге кеткенде інісі ойланады: «Ағам үйленген, бала-шағасы бар. Маған қарағанда оған бидай көбірек керек», – деп өзінің үлесіндегі бидайдың бірнеше күрегін ағасының бидайына қосып қояды. Кейін ағасы қаптарды алып келіп: «Қане, Ибраһим, тасуды алдымен сен баста», – дейді. Ибраһим: «Жарайды», – деп бір қапты толтырып, алып кетеді. Ол кеткен кезде ағасы ойланады: «Мен үйленгенмін, бала-шағам да бар. Ал інім әлі бойдақ, оған әлі көп жұмыс істеп, ақша табу керек. Үйленіп үй болуы керек», – деп өзінің бидайынан біраз күрек інісінің бидайына тастайды. Келесі кезекте Халил кеткенде інісі өзінің бидайынан тағы да оның үлесіне қосып қояды. Ағасы да өз кезегінде бірнеше күрек інісінің бидайына тастап отырады. Осылайша біраз уақыт жалғасса да, ағайындылардың бір-бірінің әрекетінен хабары болмайды. Соңында кеш батып, күн қараяды. Ал бидайдың таусылатын түрі жоқ, тіпті азаймайды...

Ибраһим әрекеті арқылы автор нені айтқысы келді?

• Қанағатсыз болуды

• Адал болуды

• Жомарт болуды

• Еңбекқор болуды

   Ескі замандарда бір-бірін қатты жақсы көретін өте бауырмал екі ағайынды болыпты. Үлкенінің есімі – Халил, кішісі – Ибраһим. Халил үйленген, бала-шағалы, ал Ибраһим әлі бойдақ екен. Екеуінің ортақ егіс алқабы бар еді. Бірлесе егіншілікпен айналысып, шыққан өнімді екіге бөлісіп күнелтеді. Бір жылы екі ағайынды бидай егеді. Шыққан бидайды орып, өнімді екіге бөледі. Кейін екеуі өз үлестерін үйлеріне тасуға кіріседі. Үлкен бауыры Халил: «Ибраһим, сен осында күте тұр, мен қаптарды алып келейін», – дейді. Ибраһим: «Жарайды, аға», – деп астық басында қалады. Халил қаптарды алып келуге кеткенде інісі ойланады: «Ағам үйленген, бала-шағасы бар. Маған қарағанда оған бидай көбірек керек», – деп өзінің үлесіндегі бидайдың бірнеше күрегін ағасының бидайына қосып қояды. Кейін ағасы қаптарды алып келіп: «Қане, Ибраһим, тасуды алдымен сен баста», – дейді. Ибраһим: «Жарайды», – деп бір қапты толтырып, алып кетеді. Ол кеткен кезде ағасы ойланады: «Мен үйленгенмін, бала-шағам да бар. Ал інім әлі бойдақ, оған әлі көп жұмыс істеп, ақша табу керек. Үйленіп үй болуы керек», – деп өзінің бидайынан біраз күрек інісінің бидайына тастайды. Келесі кезекте Халил кеткенде інісі өзінің бидайынан тағы да оның үлесіне қосып қояды. Ағасы да өз кезегінде бірнеше күрек інісінің бидайына тастап отырады. Осылайша біраз уақыт жалғасса да, ағайындылардың бір-бірінің әрекетінен хабары болмайды. Соңында кеш батып, күн қараяды. Ал бидайдың таусылатын түрі жоқ, тіпті азаймайды...

Ибраһим неліктен бидайды ағасының қабына салды?

• Ағасына көмектескісі келгендіктен

• Ағасы өтініш жасағандықтан

• Ағасы отбасын асырай алмағандықтан

• Ағасы өзінен үлкен болғандықтан

   Ескі замандарда бір-бірін қатты жақсы көретін өте бауырмал екі ағайынды болыпты. Үлкенінің есімі – Халил, кішісі – Ибраһим. Халил үйленген, бала-шағалы, ал Ибраһим әлі бойдақ екен. Екеуінің ортақ егіс алқабы бар еді. Бірлесе егіншілікпен айналысып, шыққан өнімді екіге бөлісіп күнелтеді. Бір жылы екі ағайынды бидай егеді. Шыққан бидайды орып, өнімді екіге бөледі. Кейін екеуі өз үлестерін үйлеріне тасуға кіріседі. Үлкен бауыры Халил: «Ибраһим, сен осында күте тұр, мен қаптарды алып келейін», – дейді. Ибраһим: «Жарайды, аға», – деп астық басында қалады. Халил қаптарды алып келуге кеткенде інісі ойланады: «Ағам үйленген, бала-шағасы бар. Маған қарағанда оған бидай көбірек керек», – деп өзінің үлесіндегі бидайдың бірнеше күрегін ағасының бидайына қосып қояды. Кейін ағасы қаптарды алып келіп: «Қане, Ибраһим, тасуды алдымен сен баста», – дейді. Ибраһим: «Жарайды», – деп бір қапты толтырып, алып кетеді. Ол кеткен кезде ағасы ойланады: «Мен үйленгенмін, бала-шағам да бар. Ал інім әлі бойдақ, оған әлі көп жұмыс істеп, ақша табу керек. Үйленіп үй болуы керек», – деп өзінің бидайынан біраз күрек інісінің бидайына тастайды. Келесі кезекте Халил кеткенде інісі өзінің бидайынан тағы да оның үлесіне қосып қояды. Ағасы да өз кезегінде бірнеше күрек інісінің бидайына тастап отырады. Осылайша біраз уақыт жалғасса да, ағайындылардың бір-бірінің әрекетінен хабары болмайды. Соңында кеш батып, күн қараяды. Ал бидайдың таусылатын түрі жоқ, тіпті азаймайды...

Автордың мәтінді жазудағы мақсаты қандай?

• Адалдықты дәріптеу

• Бауырмалдықты үлгі ету

• Адал еңбек етуге шақыру

• Достықты үлгі ету

   Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен аталардың рөлі ерекше. Әке – отбасы мүшелерінің тірегі, асыраушысы, қамқоршысы. Ата-бабаларымыз балалар тәрбиесіне үлкен мән берген. Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнері, білімі – ұяда баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын нысаны.

   Қазақта біреудің баласы жақсы, өнегелі азамат болса: «Оның әкесі немесе атасы жақсы кісі еді, өнегелі жерден шыққан ғой», – деп мадақтайтыны сондықтан. «Әкеге қарап ұл өседі, шешеге қарап қыз өседі», «Әке – бәйтерек, бала – жапырақ», «Ата – балаға сыншы» деген мақалдар осыны растайды.

   Ертеректегі ұлттық тәрбие қазақ халқында нақышты деңгейде қалыптасқан, бала тәрбиесіне бүкіл ауылдың үлкендері, әсіресе қарттары араласқан. Үлкендер балаларының өрескел мінез-құлықтарын көрсе ұрсып, зекіп, тыйым салуға, ақыл айтуға құқылы болған. Осындай ұлттық тәрбие арқылы отбасында жақсы тәлім-тәрбие алған азамат ертеңгі кезде ұлттың тағдырын ойлайтыны анық.

   Қазақ халқы бала тәрбиесіне, оның ішінде қыз баланың тәрбиесіне ерекше мән бергені баршамызға мәлім. Кез келген ата-ана қызының ертең барған жерінде тастай батып, судай сіңіп кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды. Еліміздің болашағы бала тәрбиесінде отбасылық құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиені дұрыс насихаттау арқылы жүзеге асады.

Қыз бала тәрбиесіне қатысты пікір қай бөлімде сөз болады?

• Үшінші

• Бірінші және екінші

• Бірінші

• Төртінші