О д ф 3

Жүйке жүйесінің негізгі қызметі-рефлекторлық. Барлық рефлекстер шартты және шартсыз болып бөлінеді. 

Шартсыз рефлекстер - организмнің туа біткен реакциялары, олар эволюция процесінде қалыптасып, орнықты және тұқым қуалайды, түрге тән болып табылады, салыстырмалы түрде тұрақты, өзгермейді және өмір бойы сақталады. Шартсыз рефлекстер жұлын мен ми бағанының деңгейінде жүзеге асырылады және ағзаның өмірдің ең ерте кезеңінде ғана өмір сүруін қамтамасыз етеді. Шартты рефлекстер-жеке, оқыту (тәжірибе) нәтижесінде пайда болған, жүре алынған реакциялар, олар өмір бойында пайда болады, бекітіледі, жойылады, олардың қалыптасуы үшін арнайы жағдайлар қажет, өзгермелі, мобильді.

1. Контекстті зерттегеннен кейін алыну жағдайына қарай шартты және шартсыз рефлекстердің айырмашылықтарын анықтаңыз

A) айырмашылығы жоқ

B) шартты рефлекс - туа біткен, шартсыз өмір бойына жүре алынады

C) шартсыз рефлекс - туа біткен, шартты өмір бойына жүре алынады

D) шартсыз рефлекстер шартты рефлекстер негізінде жасалады

E) шартсыз рефлекстер тек адамға, шартты рефлекстер тек жануарларға ғана тән

 

2. Контекстті зерттегеннен кейін инстинкттің не екенін анықтаңыз

A) кез келген шартсыз рефлекс

B) организмнің жеке даму процесінде алынған рефлексі

C) бірінен кейін бірі пайда болатын бірнеше шартты рефлекстердің жиынтығы

D) күрделі шартсыз рефлекстер тізбегі

E) кез келген жаңадан жасалған шартты рефлекс

 3. Контекстті зерттегеннен кейін бағдарлау рефлексін анықтаңыз

A) жарыққа немесе дыбысқа шартты рефлекс

B) бейтаныс жағдайда болған кезде солтүстікке рефлекторлық орын ауыстыру

C) қоршаған ортаның кез-келген жылдам өзгерісіне реакция, ол анализаторларды осы өзгерістерге қарай орнату арқылы көрінеді

D) иісі бойынша тамақ табатын аш жануардың тағамдық инстинкті

E) кез келген вегетативті рефлекс

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-А, 2-B, 3-В

• 1-C, 2-D, 3-C

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E

Шартты рефлекстер – жеке адамға тән, оқыту (тәжірибе) нәтижесінде жүре пайда болған реакциялар, олар пайда болады, бекітіледі, жойылады, олардың қалыптасуы үшін арнайы жағдайлар қажет, өзгермелі, мобильді. Өмір процесінде кейбір шартты рефлекстер мағынасын жоғалтады, жоғалады, ал басқалары дамиды. Олардың рефлекторлық доғалары мидың жоғарғы бөлімі – миқыртысы арқылы өтеді. Ағзаның қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайларына бейімделуі өмір бойы өндірілетін шартты рефлекстермен қамтамасыз етіледі.

Шартты рефлекстер шартсыз рефлекстер негізінде жасалады. Олардың қалыптасуы үшін белгілі бір жағдайлар қажет: шартты тітіркендіргіштің және шартсыз күшейтудің болуы; шартты тітіркендіру әрдайым шартсыз күшейтудің алдында тұруы керек, яғни биологиялық маңызды сигнал ретінде қызмет ету керек; шартты тітіркендіру оның әсер ету күші бойынша шартсыздан әлсіз болуы керек; жүйке жүйесі мен мидың қалыпты функционалды жағдайы. Шартты тітіркендіру ағзаның қоршаған ортасы мен ішкі ортасындағы кез-келген өзгеріс болуы мүмкін: қоңырау, жарық және т.б., шартсыз ретінде тамақ және ауырсыну тітіркенуін қолданылады, яғни шартты рефлекторлық белсенділікті қалыптастыруға ықпал ететін күшті факторлар ынталандыру және жазалау болып табылады.

 

1. Контекстті зерттегеннен кейін шартты рефлекстің қалыптасуының негізінде қандай принциптер жатқанын анықтаңыз

А) уақыт бойынша сәйкес келетін шартты және шартсыз тітіркенуді қабылдайтын кортикальды жасушалары арасындағы уақытша байланыс

B) шартсыз рефлекстер доғаларының құрамына кіретін кортикальды жасушалар мен нейрондар арасындағы тұрақты байланыс

C) шартсыз тітіркену шарттыдан бұрын әсер етуі керек

D) окклюзия принципі

E) шартсыз тітіркену шарттыдан әлсіз болуы керек

 

2. Контекстті зерттегеннен кейін шартты рефлексті қандай рецептивті өрістен жасауға болатынын анықтаңыз

A) шартты рефлексті дамыту үшін рецептивті өріс қажет емес

B) кез келген

C) тек сезім мүшелерінің рецептивті өрістерінен

D) тек терінің рецептивті өрістерінен

E) ішкі ағзалардың рецептивті өрістерінен

3. Контекстті зерттегеннен кейін шартты рефлекстерді анықтаңыз, бірінші сигналдық жүйені қандай тітіркендіргіштер құрайды

A) сыртқы әлем мен ішкі ортаның барлық тікелей сигналдарына

B) сөзге

C) сөзбен де, сыртқы және ішкі ортаның тітіркендіргіштерімен де

D) аса шекті тітіркендіргіштерге

E) шекті тітіркендіргіштерге

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-А, 2-B, 3-В

• 1-A, 2-B, 3-A

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E

Есту мүшесі, - құлақ, үш бөлімді қамтиды: сыртқы құлақ, ортаңғы құлақ және ішкі құлақ. Жатырішілік дамудың 8-9 айында бала 20-5000 Гц шегінде дыбыстарды қабылдайды және оларға қозғалыстармен жауап береді. 16 Гц – тен төмен жиіліктегі дыбыстар инфрадыбыс, ал 20000 Гц-тен жоғары дыбыстар ультрадыбыстар деп аталады. Балалардың есту мүшелерінің түпкілікті қалыптасуы 12 жаста аяқталады. Осы жасқа қарай есту өткірлігі едәуір артады, ол 14 жасқа дейін максимумға жетеді және 20 жастан кейін азаяды. Жасы ұлғайған сайын есту шегі де өзгереді және қабылданған дыбыстардың жоғарғы жиілігі төмендейді.

Есту анализаторының функционалды жағдайы көптеген қоршаған орта факторларына байланысты. Арнайы жаттығу арқылы оның сезімталдығын арттыруға болады. Адам үшін ауырсыну шегі 120-130 дБ екенін есте ұстаған жөн, бірақ тіпті 90 дБ шу адамның ауырсынуын тудыруы мүмкін (өнеркәсіптік қаланың шуы күндіз шамамен 80 дБ құрайды).

 

1. Контекстті зерттегеннен кейін, ауырсыну сезімін тудыратын дыбыс деңгейін анықтаңыз

A) 120 децибелден астам

B) 100 децибел

C) 50 децибел

D) 84 децибелден аспайды

E) 75 децибел

 2. Контекстті зерттегеннен кейін адамның құлағы қандай жиіліктегі дыбыстарды қабылдай алатындығын анықтаңыз

А) кемінде 2000Гц

Б) 2-ден 10000 Гц-ке дейін

C) 20000-нан 200000Гц-ке дейін

D) 16-дан 20000 Гц-ке дейін

Е) 10-нан 100 Гц-ке дейін

3. Контекстті зерттегеннен кейін, адамның құлағы қабылдайтын дыбыс жиіліктерінің ауқымы жасына қалай байланысты екенін анықтаңыз

A) тәуелді емес

B) балаларда диапазонның жоғарғы шегі ересектерге қарағанда төмен

C) қарттардың диапазонының жоғарғы шегі жастарға қарағанда төмен

D) балалар мен қарттардың диапазонының төменгі шегі орта жастағы адамдарға қарағанда жоғары

E) қарттардың диапазонының жоғарғы шегі жастарға қарағанда жоғары

 

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-А, 2-B, 3-В

• 1-A, 2-D, 3-C

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E

Көз - көру анализаторының перифериялық органы, оның пішіні шар тәрізді. Көз алмасы үш қабықтан тұрады – сыртқы, ортаңғы және ішкі. Сыртқы – ақ қабық, алдыңғы бөлігінде қасаң қабыққа өтеді. Ақ қабықтың астында көздің тамырлы қабаты орналасқан, алдыңғы бөлігінде нұрлы қабыққа айналады, оның құрамында көзге түс беретін пигмент бар. Нұрлы қабықтың дәл ортасында дөңгелек тесік – қарашық бар. Қарашықтың мөлшері өзгереді, сондықтан көзге көп немесе аз жарық түсуі мүмкін. Көздің ішкі беті жұқа, құрылымы өте күрделі қабықпен қапталған – торлы қабық немесе ретина. Оның құрамында сауытша мен таяқша пішіндеріне байланысты аталған жарыққа сезімтал жасушалар (фоторецепторлар) бар. Сауытша түстердің шексіз бай түстерін күндіз қабылдауды қамтамасыз етеді, ал таяқшалар ымырт пен түнгі көру үшін жауап береді.

 

1. Контекстті зерттегеннен кейін қарашық рефлексінің не екенін анықтаңыз

A) ауырсыну кезінде қарашықтың тарылуы

B) жарықтандыруға байланысты қарашық диаметрінің өзгеруі

C) метроном дыбысына шарттырефлекторлық түрдеқарашықтың кеңеюі

D) мойын симпатикалық түйіндері зақымдалған кезде қарашықтың тұрақты тарылуы

     E) бастапқыда кеңейеді, ал ұзаққа созылған тітіркену кезінде ол күрт тарылады

 

2. Контекстті зерттегеннен кейін, таяқшалар зақымдалған кезде не болатынын анықтаңыз

A) түнгі соқырлық

B) толық соқырлық

C) көру қабілетінің бұзылуы байқалмайды

D) фотофобия

E) көздің аккомодациясының бұзылуы

3. Контекстті зерттегеннен кейін фоторецепторлардың қай жерде орналасқанын анықтаңыз

A) торлы қабықта

D) нұрлы қабықта

C) ми қыртысының көру аймағында

D) шыны тәрізді денеде

E) ақ қабықта

 

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-А, 2-B, 3-В

• 1-B, 2-A, 3-A

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E

Көру ақауларының ішінде көздің оптикалық жүйесінің сындыру бұзылыстары немесе көз алмасының қалыпты ұзындығының бұзылуының (физикалық сындырудың бұзылуы) әртүрлі формалары жиі кездеседі. Нәтижесінде заттан шыққан сәулелер торлы қабыққа сынбайды. Көздің әлсіз сынуы кезінде немесе көз алмасының ұзындығы қысқарған кезде заттардың бейнесі торлы қабықтың артында қалады. Мұндай көру қабілеті бұзылған адамдар жақын заттарды нашар көреді; мұндай ақау алыстан көру деп аталады.

Көздің физикалық сындыруын күшейту немесе көз алмасын ұзарту кезінде заттардың бейнесі алыстағы заттарды қабылдауды бұзатын торлы қабықтың алдына бағытталған. Бұл көру ақауы миопия деп аталады. Миопия көп жағдайда туа біткен, алайда ол мектеп жасында бастауыш сынып оқушыларынан үлкен балаларға дейін артады. Айқын көрудің ең жақын нүктесі қалыпты көзден 10 см қашықтықта орналасқан.

1. Контекстті зерттегеннен кейін миопияны анықтаңыз

A) көзден 10 см-ден аз қашықтықта орналасқан айқын көру нүктесі

B) шексіздікте орналасқан айқын көрудің алыс нүктесі

C) шексіздікте орналасқан айқын көрудің жақын нүктесі

D) көзден 10 см қашықтықта орналасқан айқын көру нүктесі

E) 5 км орналасқан анық көрудің алыс нүктесі

2. Контекстті зерттегеннен кейін миопия кезінде көз алмасының пішіні қалай өзгеретінін анықтаңыз

A) өзгермейді

B) көз алмасы ұзарады, бұл көздің бойлық оптикалық осінің ұлғаюына әкеледі

C) көз алмасы қысқарады, бұл көздің бойлық оптикалық осін азайтады

D) көз алмасы тегіс болады

E) шыны тәрізді дененің бұлыңғырлығы байқалады

3. Контекстті зерттегеннен кейін алыстан көргіштікті түзету үшін қандай линзалар қолданылатынын анықтаңыз

A) цилиндрлік

B) екі жақғы ойықтау

C) жалпақ

D) екі жағы дөңестеу

E) бейтарап

 

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-А, 2-B, 3-В

• 1-A, 2-B, 3-D

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E

Аккомодация - көздің әртүрлі қашықтықтағы заттарды анық көру қабілеті. Балаларда аккомодация ересектерге қарағанда көбірек байқалады. Шыны тәрізді дененің серпімділігі жасына қарай төмендейді және сәйкесінше аккодомация төмендейді. Нәтижесінде балаларда аккомодацияның кейбір бұзылыстары кездеседі. Сонымен, мектеп жасына дейінгі балаларда шыны тәрізді дененің жалпақ пішініне байланысты алыстан көру өте жиі кездеседі. 3 жаста алыстан көргіштік балалардың 82%, ал жақыннан көргіштік 2,5% - да байқалады. Жасы ұлғайған сайын бұл арақатынас өзгереді және жақыннан көргіштік саны едәуір артып, 14-16 жасқа дейін 11% жетеді.

Миопияның пайда болуына ықпал ететін маңызды фактор - көру гигиенасының бұзылуы: жатып оқу, нашар жарықтандырылған бөлмеде сабақ оқу, көзге түсетін күштің артуы және т. б.

 

1. Контекстті зерттегеннен кейін аккомодацияның не екенін анықтаңыз

A) көздің әртүрлі түстерді ажырата алу қабілеті

B) көздің ымыртта көру қабілеті

C) көздің жарықты сындыру қабілеті

D) көздің әртүрлі қашықтықтағы заттарды көру қабілеті

E) түсті қабылдаудың бұзылуы

 

2. Контекстті зерттегеннен кейін кәрілік алыстан көргіштіктің себебі неде екенін анықтаңыз

A) шыны тәрізді дене байламдарының керілуінің әлсіреуі нәтижесінде пайда болған серпімділігінің төмендеуі

B) көз алмасының қысқаруы

C) көз алмасының ұзаруы

D) шыны тәрізді дененің бұлыңғырлануы

E) мүйіз қабығының қисаюының өзгеруі

3. Контекстті зерттегеннен кейін, жаңа туған нәрестенің қай көзі қалыпты екенін анықтаңыз

A) миопия

B) қалыпты ересек адаммен бірдей

C) астигматикалық

D) алыстан көретін

E) астигматикалық

• 1-D, 2-A, 3-D

• 1-А, 2-B, 3-В

• 1-A, 2-C, 3-B

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-A, 3-E

Ақпаратты қабылдайтын және өңдейтін перифериялық және орталық сезімтал түзілімдердің жиынтығы сенсорлық жүйе деп аталады (лат. Сенсус - сезім). И. П. Павлов 1909 жылы сенсорлық жүйелерді "анализаторлар" терминімен белгілеген.

Функционалды ұйымдасуында сенсорлық жүйелердің көпшілігі бір-біріне ұқсас және келесі элементтерді қамтиды: рецепторлармен ұсынылған қоршаған орта мен ішкі ортадан тітіркенуді қабылдайтын перифериялық бөлім, орталыққа тепкіш нейрондармен және рецептордан үлкен жарты шардың қыртысына дейінгі өткізгіш жолдармен ұсынылған өткізгіш бөлім, орталық бөлім (анализатордың кортикальды бөлімі), оның ішінде ми қыртысының жетекші мәні бар мидың әртүрлі құрылымдары, тиісті рецепторлық түзілімдерден ақпаратты қабылдайды.

Анализатордың барлық бөлімдері бірлікте әрекет етеді. Бөлімдердің бірінің қызметінің бұзылуы бүкіл анализатордың функцияларының бұзылуына әкеледі.

 

1. Контекстті зерттегеннен кейін анализаторлардың қандай бөлімі тітіркенуді жүйке импульстарына айналдыратынын анықтаңыз

A) синапстар

B) рецепторлар

C) эффекторлар

D) мақсатты жасушалар

E) анализаторлардың кортикальды бөлімдері

 

2. Контекстті зерттегеннен кейін сезім мүшелерінің физиологиялық мәні неде екенін анықтаңыз

A) олардың көмегімен оқиғаларды эмоционалды бағалау жүреді

B) дененің сыртқы орта мен ішкі күйі туралы ақпарат алып, оны импульстар ағынына айналдыру арқылы сыртқы ортаны бағдарлауға мүмкіндік береді

C) сезім мүшелері қоршаған орта пайдалы мен зиянды факторларын бағалайды

D) сезім мүшелерінің көмегімен адам өмірден толық ләззат алады

E) энергияның белгілі бір түрлерінің электромагниттік өрістерге айналуы жүреді

3. Контекстті зерттегеннен кейін анализатордың қай бөлімі афферентті жүйке талшықтарымен ұсынылатынын анықтаңыз

A) орталық бөлім

B) өткізгіш бөлім

C) перифериялық бөлім

D) мақсатты жасушалар

E) кортикальды анализатор бөлімі

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-B, 2-B, 3-В

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-B

Сыртқа шығару процесі гомеостаз үшін өте маңызды, ол ағзаны енді қолдануға болмайтын соңғы метаболикалық өнімдерден, бөгде және улы заттардан, сондай-ақ тамақтан алынған немесе зат алмасу (метаболизм) нәтижесінде пайда болған артық судан, тұздардан және органикалық қосылыстардан босатуды қамтамасыз етеді. Адамның сыртқа шығару процесіне бүйрек, өкпе, тері, ас қорыту жолдары қатысады.

 

1. Контекстті зерттегеннен кейін өкпенің сыртқа шығару процесіне қалай қатысатынын анықтаңыз

A) қатыспайды

B) ақуыздардың, майлардың және көмірсулардың ыдырау өнімдерін шығарады

C) көмірқышқыл газы, су буы, алкогольді шығарады

D) бүйректе синтезделген аммиак шығарады

E) тер бөледі

 

2. Контекстті зерттегеннен кейін асқазан-ішек жолдарының сыртқа шығаруға қалай қатысатынын анықтаңыз

A) ауыр металдардың тұздары мен дәрілік заттарды шығарады

B) асқазан-ішек гормондарын шығарады

C) майларды, ақуыздарды және көмірсуларды шығарады

D) зәр шығарады

E) май секреттерін шығарады

3. Контекстті зерттегеннен кейін, аталған органдардың қайсысы сыртқа шығару органдарына жататынын анықтаңыз

A) бұлшықеттер, сүйектер, байламдар

B) жүрек, қан тамырлары, сүйек кемігі, қан

C) өкпе, бүйрек, асқазан-ішек жолдары, тер бездері

D) ми мен жұлын

E) бүйрек артериясы және венасы

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-C, 2-A, 3-C

• 1-A, 2-C, 3-D

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E

Ас қорыту - бұл тағамды физикалық және химиялық өңдеу процесі арқылы оны қарапайым және еритін қосылыстарға айналдыру, олар өңделеді, қанмен тасымалданады, ағзаға сіңіріледі.

Ас қорыту жолдарының бастамасы – ауыз қуысы, бұл ас қорыту жүйесінің өзіндік "қақпасы". Ауыз қуысының функциялары амилаза мен мальтаза сілекей ферменттерінің арқасында тағамды бағалау, оны механикалық өңдеу және кейбір химиялық түрлендірулермен байланысты. Ауыз қуысы мен тілдің шырышты қабығындағы арнайы рецепторлардың көмегімен біз тағамның дәмін танимыз, тағаммен қанағаттану мен қанағаттанбау солардың қызметіне байланысты.

Ауыз қуысының ерекше қызметі - тағамды шайнаған кезде оны механикалық ұнтақтау. Физикалық өңдеудің ерекшелігі ауыз қуысында сүйек негізінің болуы, бұл оны басқа ас қорыту мүшелерінен және тілден ерекшелендіреді. Тіл - қозғалмалы бұлшықетті органы - сөйлеу функциясын жүзеге асыруда ғана емес, сонымен қатар ас қорытуда да өте маңызды. Тамақты тіл арқылы жылжыту шайнаудың қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Тамақты ұсақтау тістермен жүзеге асырылады.

1. Контекстті зерттегеннен кейін сілекейде қандай ферменттер бар екенін анықтаңыз

A) пепсиногендер

B) трипсин және химотрипсин

C) амилаза және мальтаза

D) сілекейде ферменттер жоқ

E) химозин

 

2. Контекстті зерттегеннен кейін лизоцим деген не екенін анықтаңыз

A) майларды ыдырататын сілекей ферменті

B) көмірсуларды ыдырататын сілекей ферменті

C) бактерияларды жоятын сілекей ферменті

D) тағамдық кесекті тұтқыр ететін зат

E) ақуыздарды ыдырататын сілекей ферменті

 

3. Контекстті зерттегеннен кейін, ауыз қуысында тағамды физикалық өңдеу немен қамтамасыз етілетінін анықтаңыз

A) тіл мен тістердің болуымен

B) ферменттердің бөлінуімен

C) гормондардың бөлінуімен

В) сілекей әсерінен тамақты ерітумен

E) тамақты жұту процесімен

 

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-C, 2-C, 3-A

• 1-A, 2-C, 3-D

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E

ХІХ ғасырдың аяғында көрнекті француз физиологы Клод Бернард ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығы (гомеостаз) туралы ережені тұжырымдады, ол үш компоненттен тұрады: қан, лимфа және ұлпааралық сұйықтық, гомеостаз организмнің тіршілік әрекетін сақтаудың қажетті шарты. Бұл қасиет эволюция процесінде жетілдірілді, оны қолдайтын механизмдер пайда болды және эволюциядағы жылы қанды жануарлар осы функцияның дамуының ең жоғары деңгейін көрсетті. Гомеостазды сақтауда функциялардың жүйке және гуморальды реттелуі маңызды рөл атқарады.

1. Контекстті зерттегеннен кейін организмнің ішкі ортасына не жататынын анықтаңыз

A) тері астындағы ұлпалар мен мүшелер

B) қан, лимфа, асқазан және ішек шырындары

C) қан, лимфа, ұлпа аралық сұйықтық

D) организмнің барлық сұйық орталары

E) барлық ішкі органдар

2. Контекстті зерттегеннен кейін гомеостаздың не екенін анықтаңыз

A) эритроциттердің жойылуы

B) ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығы

C) ағзаның қорғаныс күштерінің жиынтығы

D) қан ұю факторларының жиынтығы

E) ішкі органдар жұмысының бұзылуы

3. Контекстті зерттегеннен кейін гуморальдық реттеу деген не екенін анықтаңыз

A) ағзаның сұйық ортасы арқылы жүзеге асырылатын функцияларды реттеу механизмдерінің бірі

B) су ортасы арқылы ағзаның функцияларын басқару

C) ішкі ортадағы микроэлементтердің көмегімен ағза функцияларын басқару

D) ішкі ағзалардың көмегімен ағза функцияларын реттеу

E) ферменттер арқылы ағза функцияларын реттеу

• 1-B, 2-C, 3-D

• 1-C, 2-B, 3-A

• 1-A, 2-C, 3-D

• 1-A, 2-B, 3-С

• 1-D, 2-C, 3-E