Оқу сауаттылық 28.01

Мінез

Мінез – саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыған, адамның табиғи қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-әлпеті ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы. Көркем мінез – адамның эстетикалық-этикалык сәні мен мәні. Бұл ретте әдептілік, ұлт, намыс сиякты ерекше касиеттерді атаған жөн.

Кез келген адамды бір көргенде-ақ оның; көзі, қасы, беті, кұлақ-мұрны, дене бітімі саған әр қилы әсер етеді. Онымен танысып, әңгімелесіп, араласып кетпей тұрып-ақ, oл қандай адам, сол жөнінде өзіндік пікір де қалыптастырып үлгересің. Бұл – адамды адамның сыртқы келбеті аркылы-ақ танып, білу қасиеті. Содан, әлдекімді бір көргенде-ақ: «Әдемі киінуді ұнататын сәнқой екен», «Күлкісі қандай жасанды», - деп те жатамыз. Әйтеуір, адамның сырткы келбеті не сүйсіндіреді, не жағымсыз әсер қалдырады, тіпті таң-тамаша да қалдырады.

Мәтін мазмұнына сай мақал

• Жақсы болсаң - жақын көп.

• Киім пішсең кең піш, тарылтуың оңай.

• Көз көрсетеді, ой танытады.

• Талапты epге нұр жауар.

Мінез

Мінез – саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыған, адамның табиғи қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-әлпеті ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы. Көркем мінез – адамның эстетикалық-этикалык сәні мен мәні. Бұл ретте әдептілік, ұлт, намыс сиякты ерекше касиеттерді атаған жөн.

Кез келген адамды бір көргенде-ақ оның; көзі, қасы, беті, кұлақ-мұрны, дене бітімі саған әр қилы әсер етеді. Онымен танысып, әңгімелесіп, араласып кетпей тұрып-ақ, oл қандай адам, сол жөнінде өзіндік пікір де қалыптастырып үлгересің. Бұл – адамды адамның сыртқы келбеті аркылы-ақ танып, білу қасиеті. Содан, әлдекімді бір көргенде-ақ: «Әдемі киінуді ұнататын сәнқой екен», «Күлкісі қандай жасанды», - деп те жатамыз. Әйтеуір, адамның сырткы келбеті не сүйсіндіреді, не жағымсыз әсер қалдырады, тіпті таң-тамаша да қалдырады.

Мәтіндегі адам мінезіне көркемдік ұялататын қасиет

• Адалдық

• Алғырлық

• Әдептілік

• Еңбекқорлық

Байұлы

Байұлының жеті жасар күнінде елі көшіп, қоныс аударады. Көп балалардың біреуі тайына, біреу атына мінгенде, бір бала жыламсырап қарап тұрып калады. Мұны көрген Байұлы қасына барып:

– Сен неге атыңа мінбейсің? – деді. Бала қамығып:

– Атым жоқ, көшкенде әжеммен түйеге мінуші едім, – дейді. Сонда Байұлы аттан түсіп, әкесіне жаяу барып:

– Мен атқа мінгенде, маған ер-тоқымымен бір жорға тай атап едіңіз, сол тайымды біреуге берсем, сіз ұрыспайсыз ба? –деді. ӘкесІ:

– Кімге бересің? – деді. Бала қысылыңқырап тұрып, жаяу жылап тұрған жарлының баласын көрсетті. Бұны әкесі де түсініп, риза болып:

– Тайыңды кімге берсең де ерік өзіңде, – деді. Сонан соң Байұлы қуанып, тайды ерттетіп, манағы балаға әкеп береді. Баланы қасына ертіп алды да, шауып кеп көп балаға қосылды. Сол уақытта бір ақсақал қонақ болып жатыр екен, балаға разы болып:

– Бұл балаға ұзақ жас бер, мал мен бас бер,– деп сыртынан бата береді. Сол Байұлының он екі ұл туып, бәрі де асқан бай болыпты.

Байұлының балаға берген сыйы

• Дөнен

• Бесті ас

• Жорға тай

• Құлын

Байұлы

Байұлының жеті жасар күнінде елі көшіп, қоныс аударады. Көп балалардың біреуі тайына, біреу атына мінгенде, бір бала жыламсырап қарап тұрып калады. Мұны көрген Байұлы қасына барып:

– Сен неге атыңа мінбейсің? – деді. Бала қамығып:

– Атым жоқ, көшкенде әжеммен түйеге мінуші едім, – дейді. Сонда Байұлы аттан түсіп, әкесіне жаяу барып:

– Мен атқа мінгенде, маған ер-тоқымымен бір жорға тай атап едіңіз, сол тайымды біреуге берсем, сіз ұрыспайсыз ба? –деді. ӘкесІ:

– Кімге бересің? – деді. Бала қысылыңқырап тұрып, жаяу жылап тұрған жарлының баласын көрсетті. Бұны әкесі де түсініп, риза болып:

– Тайыңды кімге берсең де ерік өзіңде, – деді. Сонан соң Байұлы қуанып, тайды ерттетіп, манағы балаға әкеп береді. Баланы қасына ертіп алды да, шауып кеп көп балаға қосылды. Сол уақытта бір ақсақал қонақ болып жатыр екен, балаға разы болып:

– Бұл балаға ұзақ жас бер, мал мен бас бер,– деп сыртынан бата береді. Сол Байұлының он екі ұл туып, бәрі де асқан бай болыпты.

Батаның қабыл болуының көрінісі

• Байұлы балаға қуаныш сыйлады

• Ұрпақтары өсіп-өніп, дәулетті болады.

• Әкесінің алғысына бөленді

• Байұлы елін әділетті басқарды

Байұлы

Байұлының жеті жасар күнінде елі көшіп, қоныс аударады. Көп балалардың біреуі тайына, біреу атына мінгенде, бір бала жыламсырап қарап тұрып калады. Мұны көрген Байұлы қасына барып:

– Сен неге атыңа мінбейсің? – деді. Бала қамығып:

– Атым жоқ, көшкенде әжеммен түйеге мінуші едім, – дейді. Сонда Байұлы аттан түсіп, әкесіне жаяу барып:

– Мен атқа мінгенде, маған ер-тоқымымен бір жорға тай атап едіңіз, сол тайымды біреуге берсем, сіз ұрыспайсыз ба? –деді. ӘкесІ:

– Кімге бересің? – деді. Бала қысылыңқырап тұрып, жаяу жылап тұрған жарлының баласын көрсетті. Бұны әкесі де түсініп, риза болып:

– Тайыңды кімге берсең де ерік өзіңде, – деді. Сонан соң Байұлы қуанып, тайды ерттетіп, манағы балаға әкеп береді. Баланы қасына ертіп алды да, шауып кеп көп балаға қосылды. Сол уақытта бір ақсақал қонақ болып жатыр екен, балаға разы болып:

– Бұл балаға ұзақ жас бер, мал мен бас бер,– деп сыртынан бата береді. Сол Байұлының он екі ұл туып, бәрі де асқан бай болыпты.

Мәтін мазмұнына сәйкес мақал

• Бақыт белгісі – білім.

• Кең болсаң, кем болмайсың

• Ары таза жігіттің жаны таза.

• Уақыт – көшкен керуен.

Байұлы

Байұлының жеті жасар күнінде елі көшіп, қоныс аударады. Көп балалардың біреуі тайына, біреу атына мінгенде, бір бала жыламсырап қарап тұрып калады. Мұны көрген Байұлы қасына барып:

– Сен неге атыңа мінбейсің? – деді. Бала қамығып:

– Атым жоқ, көшкенде әжеммен түйеге мінуші едім, – дейді. Сонда Байұлы аттан түсіп, әкесіне жаяу барып:

– Мен атқа мінгенде, маған ер-тоқымымен бір жорға тай атап едіңіз, сол тайымды біреуге берсем, сіз ұрыспайсыз ба? –деді. ӘкесІ:

– Кімге бересің? – деді. Бала қысылыңқырап тұрып, жаяу жылап тұрған жарлының баласын көрсетті. Бұны әкесі де түсініп, риза болып:

– Тайыңды кімге берсең де ерік өзіңде, – деді. Сонан соң Байұлы қуанып, тайды ерттетіп, манағы балаға әкеп береді. Баланы қасына ертіп алды да, шауып кеп көп балаға қосылды. Сол уақытта бір ақсақал қонақ болып жатыр екен, балаға разы болып:

– Бұл балаға ұзақ жас бер, мал мен бас бер,– деп сыртынан бата береді. Сол Байұлының он екі ұл туып, бәрі де асқан бай болыпты.

Мәтін түйіні

• Батылдық

• Сабырлық

• Қайырымдылық

• Әділетсіздік

1. Халық бала тарбиелеуде олардың жасына, ақыл-ойы мен дене құрылысының жетілуіне қарай, тәрбиені қарапайымнан күрделіге қарай, бірте-бірте ауырлатып, қиындатып отырған.

2. Ер балалардың 7 мен 10 жас аралығын «қозы жасы» деп, бұл жастағы балаларға төрт түлік мал мен оның төлдерінің белгі, қасиеттерін жыға тану талабын қойған.

3. Ал, 10 жастан 20 жасқа дейінгі жасты «қой жасы», «Отан жасы» деп атап, осы он мен жиырма жас аралығындағы ер балаларға асау үйрету, қойдың қырық қайырымын білу, астық жинаудың «ұрық таңдау, айдау, баптау, ору, жию, қамбалау» сияқты алты әдісін, бағбандықтың көшет отырғызу, баптау, жалғау, бұтау, үзу, сақтау сияқты амалдарын толық меңгеру талабы қойылған.

4. 20 жастан 30 жасқа дейінгі жасты «жылқышы жасы» деп атап, бұл жастағы азаматтарға ел танып, жер танып, тың жол тауып, жаңа бастама көтеріп, жылқының жиырма қасиетін меңгеріп, жеті қараңғыда адаспай жол табатын, қауіп-қатерге жолыққанда ерлік көрсете алатын, батыл да батыр болу талабы қойылады.

5. Ал қырык жасты «жігіт ағасы», «дүр жігіт» деп атап, қырықка келген әрбір азаматқа елге тірек, әлсізге қорған болып, ел-жұртының кеткен кегі мен өткен өшін алып, Отаны мен халкының мұңын мұңдап, жоғын жоқтау парызын жүктеген «Ез тірліктен ер өлім», «Ерлік–жігіттің жігіттігін танытатын бағалы қасиет» деп, ел намысы, ер намысы үшін сын сағатта өзінің бас амандығы мен жеке мүддесін күйттеп, ел намысы мен ер намысын қорғай алмаған еркекті «ез, намыссыз, жетесіз» деп айтқан.

6. Ұрпақтарды жасына қарай талап қойып тәрбиелеу–тәрбиенің тиімділігін арттырады. Мал бағып, oт жағу, егін егіп, бау-бақша өсіру, қажетті мезгіл мен сын сағаттарда елінің, жерінің, халқының, Отанының ар-намысын қорғап, азаматтық таныту– саналылығын өсіреді. Ар-намысты, атақ-даңқты жеке басы мен өз мүддесінен жоғары қою сияқты ұлы мұрат, асқақ арман орнатуының негізін қалайды.

Мәтіндегі негізгі ой

• Балаларға жылқы малының қасиеттерін таныта білу

• Балаларға төрт түлікпен байланысты ұлттық тәрбие беру

• Балаларды батырлыққа тәрбиелеу

• Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты ұлттық тәрбие

1. Халық бала тарбиелеуде олардың жасына, ақыл-ойы мен дене құрылысының жетілуіне қарай, тәрбиені қарапайымнан күрделіге қарай, бірте-бірте ауырлатып, қиындатып отырған.

2. Ер балалардың 7 мен 10 жас аралығын «қозы жасы» деп, бұл жастағы балаларға төрт түлік мал мен оның төлдерінің белгі, қасиеттерін жыға тану талабын қойған.

3. Ал, 10 жастан 20 жасқа дейінгі жасты «қой жасы», «Отан жасы» деп атап, осы он мен жиырма жас аралығындағы ер балаларға асау үйрету, қойдың қырық қайырымын білу, астық жинаудың «ұрық таңдау, айдау, баптау, ору, жию, қамбалау» сияқты алты әдісін, бағбандықтың көшет отырғызу, баптау, жалғау, бұтау, үзу, сақтау сияқты амалдарын толық меңгеру талабы қойылған.

4. 20 жастан 30 жасқа дейінгі жасты «жылқышы жасы» деп атап, бұл жастағы азаматтарға ел танып, жер танып, тың жол тауып, жаңа бастама көтеріп, жылқының жиырма қасиетін меңгеріп, жеті қараңғыда адаспай жол табатын, қауіп-қатерге жолыққанда ерлік көрсете алатын, батыл да батыр болу талабы қойылады.

5. Ал қырык жасты «жігіт ағасы», «дүр жігіт» деп атап, қырықка келген әрбір азаматқа елге тірек, әлсізге қорған болып, ел-жұртының кеткен кегі мен өткен өшін алып, Отаны мен халкының мұңын мұңдап, жоғын жоқтау парызын жүктеген «Ез тірліктен ер өлім», «Ерлік–жігіттің жігіттігін танытатын бағалы қасиет» деп, ел намысы, ер намысы үшін сын сағатта өзінің бас амандығы мен жеке мүддесін күйттеп, ел намысы мен ер намысын қорғай алмаған еркекті «ез, намыссыз, жетесіз» деп айтқан.

6. Ұрпақтарды жасына қарай талап қойып тәрбиелеу–тәрбиенің тиімділігін арттырады. Мал бағып, oт жағу, егін егіп, бау-бақша өсіру, қажетті мезгіл мен сын сағаттарда елінің, жерінің, халқының, Отанының ар-намысын қорғап, азаматтық таныту– саналылығын өсіреді. Ар-намысты, атақ-даңқты жеке басы мен өз мүддесінен жоғары қою сияқты ұлы мұрат, асқақ арман орнатуының негізін қалайды.

Мәтін бойынша ел намысын қорғай алмайтын жігіттердің сипаты

• Әскери әдіс-тәсілді білмеген

• Айтқан тілді алмайтын

• Өзінің жеке басын күйттеген

• Сертінде тұра алмайтын

1. Халық бала тарбиелеуде олардың жасына, ақыл-ойы мен дене құрылысының жетілуіне қарай, тәрбиені қарапайымнан күрделіге қарай, бірте-бірте ауырлатып, қиындатып отырған.

2. Ер балалардың 7 мен 10 жас аралығын «қозы жасы» деп, бұл жастағы балаларға төрт түлік мал мен оның төлдерінің белгі, қасиеттерін жыға тану талабын қойған.

3. Ал, 10 жастан 20 жасқа дейінгі жасты «қой жасы», «Отан жасы» деп атап, осы он мен жиырма жас аралығындағы ер балаларға асау үйрету, қойдың қырық қайырымын білу, астық жинаудың «ұрық таңдау, айдау, баптау, ору, жию, қамбалау» сияқты алты әдісін, бағбандықтың көшет отырғызу, баптау, жалғау, бұтау, үзу, сақтау сияқты амалдарын толық меңгеру талабы қойылған.

4. 20 жастан 30 жасқа дейінгі жасты «жылқышы жасы» деп атап, бұл жастағы азаматтарға ел танып, жер танып, тың жол тауып, жаңа бастама көтеріп, жылқының жиырма қасиетін меңгеріп, жеті қараңғыда адаспай жол табатын, қауіп-қатерге жолыққанда ерлік көрсете алатын, батыл да батыр болу талабы қойылады.

5. Ал қырык жасты «жігіт ағасы», «дүр жігіт» деп атап, қырықка келген әрбір азаматқа елге тірек, әлсізге қорған болып, ел-жұртының кеткен кегі мен өткен өшін алып, Отаны мен халкының мұңын мұңдап, жоғын жоқтау парызын жүктеген «Ез тірліктен ер өлім», «Ерлік–жігіттің жігіттігін танытатын бағалы қасиет» деп, ел намысы, ер намысы үшін сын сағатта өзінің бас амандығы мен жеке мүддесін күйттеп, ел намысы мен ер намысын қорғай алмаған еркекті «ез, намыссыз, жетесіз» деп айтқан.

6. Ұрпақтарды жасына қарай талап қойып тәрбиелеу–тәрбиенің тиімділігін арттырады. Мал бағып, oт жағу, егін егіп, бау-бақша өсіру, қажетті мезгіл мен сын сағаттарда елінің, жерінің, халқының, Отанының ар-намысын қорғап, азаматтық таныту– саналылығын өсіреді. Ар-намысты, атақ-даңқты жеке басы мен өз мүддесінен жоғары қою сияқты ұлы мұрат, асқақ арман орнатуының негізін қалайды.

«Қой жасындағы» балаларға қойылмайтын талап

• Бағбандықты үйрену

• Найза ұстау

• Асау үйрету

• Ат баптау

1. Халық бала тарбиелеуде олардың жасына, ақыл-ойы мен дене құрылысының жетілуіне қарай, тәрбиені қарапайымнан күрделіге қарай, бірте-бірте ауырлатып, қиындатып отырған.

2. Ер балалардың 7 мен 10 жас аралығын «қозы жасы» деп, бұл жастағы балаларға төрт түлік мал мен оның төлдерінің белгі, қасиеттерін жыға тану талабын қойған.

3. Ал, 10 жастан 20 жасқа дейінгі жасты «қой жасы», «Отан жасы» деп атап, осы он мен жиырма жас аралығындағы ер балаларға асау үйрету, қойдың қырық қайырымын білу, астық жинаудың «ұрық таңдау, айдау, баптау, ору, жию, қамбалау» сияқты алты әдісін, бағбандықтың көшет отырғызу, баптау, жалғау, бұтау, үзу, сақтау сияқты амалдарын толық меңгеру талабы қойылған.

4. 20 жастан 30 жасқа дейінгі жасты «жылқышы жасы» деп атап, бұл жастағы азаматтарға ел танып, жер танып, тың жол тауып, жаңа бастама көтеріп, жылқының жиырма қасиетін меңгеріп, жеті қараңғыда адаспай жол табатын, қауіп-қатерге жолыққанда ерлік көрсете алатын, батыл да батыр болу талабы қойылады.

5. Ал қырык жасты «жігіт ағасы», «дүр жігіт» деп атап, қырықка келген әрбір азаматқа елге тірек, әлсізге қорған болып, ел-жұртының кеткен кегі мен өткен өшін алып, Отаны мен халкының мұңын мұңдап, жоғын жоқтау парызын жүктеген «Ез тірліктен ер өлім», «Ерлік–жігіттің жігіттігін танытатын бағалы қасиет» деп, ел намысы, ер намысы үшін сын сағатта өзінің бас амандығы мен жеке мүддесін күйттеп, ел намысы мен ер намысын қорғай алмаған еркекті «ез, намыссыз, жетесіз» деп айтқан.

6. Ұрпақтарды жасына қарай талап қойып тәрбиелеу–тәрбиенің тиімділігін арттырады. Мал бағып, oт жағу, егін егіп, бау-бақша өсіру, қажетті мезгіл мен сын сағаттарда елінің, жерінің, халқының, Отанының ар-намысын қорғап, азаматтық таныту– саналылығын өсіреді. Ар-намысты, атақ-даңқты жеке басы мен өз мүддесінен жоғары қою сияқты ұлы мұрат, асқақ арман орнатуының негізін қалайды.

Қырық жастағы жігіттерге жүктелген міндет

• Елге тірек, әлсізге қорған болу

• Астық жинаудың түрлерін меңгеру

• Төрт түлік малды тану

• Бағбандықпен айналысу