Оқу сауаттылығы 10

Бұлқыншақ

Бұлқыншақ – жылқы терісінен жасалатын ыдыс. Бұлқыншақты жасау үшін жылқы сойғанда артқы санының терісін шашасына дейін мес қылып бітеу сойып алады. Содан соң терінің көк еті мен шелін тазартып, сан жағын арасына шүберек салып тарамыспен немесе жылқынын құйрық қылымен тігеді. Тігіс бұлқыншақтың түп жағына келеді. Терінің сирақ тұсына келетін тар жағына лайық ағаштан тығын жасайды да, ішіне күл толтырып, тығындап, көлеңкеге кептіреді. Әбден кепкен тері қатайып көнге айналады. Содан соң күлін төгіп тастап, ыдысты ыстайды. Әрі қарай шаймен жуып, ішіне бірнеше күн ашыған айран құйып қояды. Оны «шикі дәмін алу» деп атайды. Одан кейін пештің ысын (күйесін) жинап алып, оны суға шылап, теріні біраз уақыт соған салып қояды. Оны «құрымдау» дейді.

1. Бұлқыншақ жасаудағы алғашқы әрекет

• A) Жылқының терісін құйрық қылымен тігеді

• B) Терінің ішіне күл толтырады

• C) Ішіне ашыған айран құяды

• D) Жылқының артқы санының терісін алады

• E) Пештің күйесін жағады

Бұлқыншақ

Бұлқыншақ – жылқы терісінен жасалатын ыдыс. Бұлқыншақты жасау үшін жылқы сойғанда артқы санының терісін шашасына дейін мес қылып бітеу сойып алады. Содан соң терінің көк еті мен шелін тазартып, сан жағын арасына шүберек салып тарамыспен немесе жылқынын құйрық қылымен тігеді. Тігіс бұлқыншақтың түп жағына келеді. Терінің сирақ тұсына келетін тар жағына лайық ағаштан тығын жасайды да, ішіне күл толтырып, тығындап, көлеңкеге кептіреді. Әбден кепкен тері қатайып көнге айналады. Содан соң күлін төгіп тастап, ыдысты ыстайды. Әрі қарай шаймен жуып, ішіне бірнеше күн ашыған айран құйып қояды. Оны «шикі дәмін алу» деп атайды. Одан кейін пештің ысын (күйесін) жинап алып, оны суға шылап, теріні біраз уақыт соған салып қояды. Оны «құрымдау» дейді.

2. «Құрымдаудағы» әрекет

• A) Теріні шаймен жуып, ашыған айран құяды

• B) Пештің күйесі шыланған суға теріні салып қояды

• C) Терінің күлін төгіп, ыдысты ыстайды

• D) Терінің ішіне күл толтырып, көлеңкеге қояды

• E) Теріні көк еті мен шелінен тазартады

Қонақжайлылық

Кеңпейіл қазақ халқының ата-бабасынан қан арқылы ұрпағына беріліп, бар ұлттың ерекше сый-құрметіне бөленіп келе жатқан ізгі дәстүрі, асыл қасиеті – қонақжайлылық. Оны кейбір дінтанушы адамдар әулие адамдардың алтыншы қасиетіне де балайды. «Құдайым, би қылмасаң да, би түсетін үй қыл»,  - деп бабаларымыздың  жалбарынуы, сірә, сол себепті де шығар.Халқымыздың қонақжайлылықты қатты қастерлегені соншалықты, ауылға келген бейтаныс қонақтар кез келген үйге түспей, дастарқаны мол, пейілі кең, үйі таза, көргенді ұл-қызы бар үйлерге ғана қонақ болған. Оған үй иесі қатты қуанып, ақ батасын берген. Қазақ халқының салт-дәстүрінде қонақ шақырмау, қонақты үйге түсірмеу – үлкен айып болып саналады.

Қазақтарда меймандостыққа байланысты салттар: қонақ кірген кезде киіз үйдің есігін қожайын,ал қонақ шыққан кезде қонақтың өзі ашады.Сырттан үйге кіргенде ауызды малжаңдатып бірдемені шайнай кіру әбестік саналған,ал керісінше үйден дәм татып шығу дастарқанды сыйлағандықтың белгісі болған. Қазақ өзі ашықса да,ең дәмдісін құдайы қонаққа сақтаған. Егер үй иесі мейманды жақсы қабылдамаса,мейманның билер сотына жүгінуге де құқығы болған. Әдет бойынша, мейман өзі кеткенге дейін үй иесінің толық қорғауында болған.Бұл құқық мейман ошақ иесінің жауы болған жағдайда да қолданылады екен.

3. Ауылға келген қонақтардың түсетін үйі

• A) Бидің үйіне

• B) Байдың үйіне

• C) Шақырған үйге

• D) Пейілі кең үйге

• E) Қонағы бар үйге

Қонақжайлылық

Кеңпейіл қазақ халқының ата-бабасынан қан арқылы ұрпағына беріліп, бар ұлттың ерекше сый-құрметіне бөленіп келе жатқан ізгі дәстүрі, асыл қасиеті – қонақжайлылық. Оны кейбір дінтанушы адамдар әулие адамдардың алтыншы қасиетіне де балайды. «Құдайым, би қылмасаң да, би түсетін үй қыл»,  - деп бабаларымыздың  жалбарынуы, сірә, сол себепті де шығар.Халқымыздың қонақжайлылықты қатты қастерлегені соншалықты, ауылға келген бейтаныс қонақтар кез келген үйге түспей, дастарқаны мол, пейілі кең, үйі таза, көргенді ұл-қызы бар үйлерге ғана қонақ болған. Оған үй иесі қатты қуанып, ақ батасын берген. Қазақ халқының салт-дәстүрінде қонақ шақырмау, қонақты үйге түсірмеу – үлкен айып болып саналады.

Қазақтарда меймандостыққа байланысты салттар: қонақ кірген кезде киіз үйдің есігін қожайын,ал қонақ шыққан кезде қонақтың өзі ашады.Сырттан үйге кіргенде ауызды малжаңдатып бірдемені шайнай кіру әбестік саналған,ал керісінше үйден дәм татып шығу дастарқанды сыйлағандықтың белгісі болған. Қазақ өзі ашықса да,ең дәмдісін құдайы қонаққа сақтаған. Егер үй иесі мейманды жақсы қабылдамаса,мейманның билер сотына жүгінуге де құқығы болған. Әдет бойынша, мейман өзі кеткенге дейін үй иесінің толық қорғауында болған.Бұл құқық мейман ошақ иесінің жауы болған жағдайда да қолданылады екен.

4. Қонақтың билер сотына жүгінуінің себебі

• A) Үй иесі дұрыс қабылдамаған соң

• B) Үй иесінен бұйымтайын алмаған соң

• C) Үй есі үйінің есігін ашпаған соң

• D) Үй иесі жауы болған соң

• E) Үй иесінің ұл-қызы болмаған соң

Қонақжайлылық

Кеңпейіл қазақ халқының ата-бабасынан қан арқылы ұрпағына беріліп, бар ұлттың ерекше сый-құрметіне бөленіп келе жатқан ізгі дәстүрі, асыл қасиеті – қонақжайлылық. Оны кейбір дінтанушы адамдар әулие адамдардың алтыншы қасиетіне де балайды. «Құдайым, би қылмасаң да, би түсетін үй қыл»,  - деп бабаларымыздың  жалбарынуы, сірә, сол себепті де шығар.Халқымыздың қонақжайлылықты қатты қастерлегені соншалықты, ауылға келген бейтаныс қонақтар кез келген үйге түспей, дастарқаны мол, пейілі кең, үйі таза, көргенді ұл-қызы бар үйлерге ғана қонақ болған. Оған үй иесі қатты қуанып, ақ батасын берген. Қазақ халқының салт-дәстүрінде қонақ шақырмау, қонақты үйге түсірмеу – үлкен айып болып саналады.

Қазақтарда меймандостыққа байланысты салттар: қонақ кірген кезде киіз үйдің есігін қожайын,ал қонақ шыққан кезде қонақтың өзі ашады.Сырттан үйге кіргенде ауызды малжаңдатып бірдемені шайнай кіру әбестік саналған,ал керісінше үйден дәм татып шығу дастарқанды сыйлағандықтың белгісі болған. Қазақ өзі ашықса да,ең дәмдісін құдайы қонаққа сақтаған. Егер үй иесі мейманды жақсы қабылдамаса,мейманның билер сотына жүгінуге де құқығы болған. Әдет бойынша, мейман өзі кеткенге дейін үй иесінің толық қорғауында болған.Бұл құқық мейман ошақ иесінің жауы болған жағдайда да қолданылады екен.

5. Мәтін мазмұнын ашатын даналық сөз

• A) Мылжың қонақ миыңды жейді.

• B) Жаман үйдің қонағы билейді.

• C) Жазғы қонақтың жаманы үйге қонады.

• D) Қонағын сыйлаған төрге шық дейді.

• E) Қонақ жаман болса, үй иесі қыдырады.

Қонақжайлылық

Кеңпейіл қазақ халқының ата-бабасынан қан арқылы ұрпағына беріліп, бар ұлттың ерекше сый-құрметіне бөленіп келе жатқан ізгі дәстүрі, асыл қасиеті – қонақжайлылық. Оны кейбір дінтанушы адамдар әулие адамдардың алтыншы қасиетіне де балайды. «Құдайым, би қылмасаң да, би түсетін үй қыл»,  - деп бабаларымыздың  жалбарынуы, сірә, сол себепті де шығар.Халқымыздың қонақжайлылықты қатты қастерлегені соншалықты, ауылға келген бейтаныс қонақтар кез келген үйге түспей, дастарқаны мол, пейілі кең, үйі таза, көргенді ұл-қызы бар үйлерге ғана қонақ болған. Оған үй иесі қатты қуанып, ақ батасын берген. Қазақ халқының салт-дәстүрінде қонақ шақырмау, қонақты үйге түсірмеу – үлкен айып болып саналады.

Қазақтарда меймандостыққа байланысты салттар: қонақ кірген кезде киіз үйдің есігін қожайын,ал қонақ шыққан кезде қонақтың өзі ашады.Сырттан үйге кіргенде ауызды малжаңдатып бірдемені шайнай кіру әбестік саналған,ал керісінше үйден дәм татып шығу дастарқанды сыйлағандықтың белгісі болған. Қазақ өзі ашықса да,ең дәмдісін құдайы қонаққа сақтаған. Егер үй иесі мейманды жақсы қабылдамаса,мейманның билер сотына жүгінуге де құқығы болған. Әдет бойынша, мейман өзі кеткенге дейін үй иесінің толық қорғауында болған.Бұл құқық мейман ошақ иесінің жауы болған жағдайда да қолданылады екен.

6. Қазақ салтында айып болып саналады

• A) Қонақты үйге түсірмеу

• B) Қонаққа үйдің есігін ашпау

• C) Қонаққа бата бермеу

• D) Ұл-қызы бар үйге қонақ болу

• E) Қонақтан бата алмау

Қыранға қатысты  ұғымдар

1.Аспан серісі – қыранды қолға қондырып, қансонарда қызығына батқан қазақтың қыран жайлы ұғымы да ерекше, құрметі де бөлек. Содан да аталарымыз баласына «қанатың талмасын!» деп бата беріп, қыранға балайды. Еркіндігін қыранның самғауымен елестететін жұрттың мемлекеттік туында бүркіттің бейнеленуі де заңды құбылыс. Ендеше, қазақ сол қыранның қансонардағы қызығына батып қана жүрген жоқ, ұлттың ұлы болмысын құрайтын ұғымдарды да қалыптастырды. Ол, әрине, сөз арқылы қалыптасады. Осы ретте бүгінге жеткен, қазірде қолданыста бар сөздердің бір парасы жайында әңгіме өрбітуді мақсат қылдық.

2.Түлек – бүркітке, қыран құсқа байланысты сөз. Қыранды жаз бойы жемдеп, семіртіп, ескі жүнін тастатып, әбден түлетіп алып, қар жауғанда қайырып түлкіге салады. Біздің мектеп бітірген түлектеріміз де тура сол секілді.11 жыл бойы оқытып, білім беріп, соңғы жылы аңға салған қырандай білімнің додасына саламыз.Мысалы, оларды мектеп бітірген жылына орай «2020 жылдың түлектері» деп айтамыз. Түлек негізінен «құмтүлек», «тастүлек» делініп, бүркіттің жасына қарата айтылады. Ол түлектер де бүркітті түлетуден шыққаны түсінікті.

3.Ұя –«Алтын ұя мектебім» дейміз. Ол да қыранның ұясынан шығып тұр. «Балапанұяданекөрсе, ұшқандасоныіледі» дегендейұянымектепкеде, отбасынадабалауғаболады.

4.Тұғыр – қыранның тағы. Тұғыр үш аяқты болады. Жүсіп Баласағұнның әйгілі «Құтты білік» еңбегіндемемлекет құрылымы жайлы жазған тұсында тақтыңүш аяқты болатыны айтылады. Мектепке байланысты «түлеп ұшқан тұғырың», «тұғырынан түлеп ұшқан» деген сөздер айтылады. «Сұрасаң, жағдайымды, жаным Әсет, Жатырмын ұшайын деп тұғырымнан» деп, нар Кемпірбай жырлайтыны және бар.

5.Тегеурін.Бүркіттің бүкіл күші аяғында, аяғындағы негізгі күш тегеурінінде (тегеурін – артқы саусақ), сосын жембасарында (алдыңғы – бір саусақ).Бүркітің тегеурінді болса, қырандықтың негізгі бір сипаты сол болады.Бұл –тұйғын, қаршыға, сұңқар секілді ұшып жүрген құстарды аяқпен теуіп түсіретін қырандарға көп қолданылады. Ал бүркіт тегеурінді болса, түлкінің кеудесін бүре шеңгелдеп бір уыс қып бірақ сығады.

6.Шеңгел – тегеурінмен алдыңғы үш тұяқтың арасы. Шыңғысханды «қан шеңгелдеп туыпты» дейтін аңыз сол қыранның шеңгелінен шығып, «қанатың талмасын» деген секілді ұғымға ауысқан. «Тегеурінім тегіс тисе –шегедей» деп жырлаған әйгілі айтыс ақыны Құрманбек Зейтінғазыұлының жыры да солай. Ал атақты Елбай жыраудың: Татусыздың белгісі – Бытырап шығар шеңгелден. Шеңгелден кетсе ел-жұрты, Қайғымен қарттар шерленген, – деген жыры да қыран шеңгелінің қазақ ұғымындағы кең ауқымын көрсетсе керек. Ұлттық ұғымдағы сөздердің мағынасын бүгінгі жас ұрпақ біле жүргені жөн.

7. Тегеурінді бүркітке тән сипат

• A) Тұғыр – қыранның тағы, үш аяқты болады

• B) Шеңгеліне түскен аңдыалдыңғы аяқпен теуіп түсіреді

• C) Әбден түлеп біткен соң қыста аңға шығады

• D) Тырнағына түскен аңды бір-ақ уыс қылып кеудесінен қысады

• E) Алдыңғы бір саусағымен түскен аңын ұстап алады

Қыранға қатысты  ұғымдар

1.Аспан серісі – қыранды қолға қондырып, қансонарда қызығына батқан қазақтың қыран жайлы ұғымы да ерекше, құрметі де бөлек. Содан да аталарымыз баласына «қанатың талмасын!» деп бата беріп, қыранға балайды. Еркіндігін қыранның самғауымен елестететін жұрттың мемлекеттік туында бүркіттің бейнеленуі де заңды құбылыс. Ендеше, қазақ сол қыранның қансонардағы қызығына батып қана жүрген жоқ, ұлттың ұлы болмысын құрайтын ұғымдарды да қалыптастырды. Ол, әрине, сөз арқылы қалыптасады. Осы ретте бүгінге жеткен, қазірде қолданыста бар сөздердің бір парасы жайында әңгіме өрбітуді мақсат қылдық.

2.Түлек – бүркітке, қыран құсқа байланысты сөз. Қыранды жаз бойы жемдеп, семіртіп, ескі жүнін тастатып, әбден түлетіп алып, қар жауғанда қайырып түлкіге салады. Біздің мектеп бітірген түлектеріміз де тура сол секілді.11 жыл бойы оқытып, білім беріп, соңғы жылы аңға салған қырандай білімнің додасына саламыз.Мысалы, оларды мектеп бітірген жылына орай «2020 жылдың түлектері» деп айтамыз. Түлек негізінен «құмтүлек», «тастүлек» делініп, бүркіттің жасына қарата айтылады. Ол түлектер де бүркітті түлетуден шыққаны түсінікті.

3.Ұя –«Алтын ұя мектебім» дейміз. Ол да қыранның ұясынан шығып тұр. «Балапанұяданекөрсе, ұшқандасоныіледі» дегендейұянымектепкеде, отбасынадабалауғаболады.

4.Тұғыр – қыранның тағы. Тұғыр үш аяқты болады. Жүсіп Баласағұнның әйгілі «Құтты білік» еңбегіндемемлекет құрылымы жайлы жазған тұсында тақтыңүш аяқты болатыны айтылады. Мектепке байланысты «түлеп ұшқан тұғырың», «тұғырынан түлеп ұшқан» деген сөздер айтылады. «Сұрасаң, жағдайымды, жаным Әсет, Жатырмын ұшайын деп тұғырымнан» деп, нар Кемпірбай жырлайтыны және бар.

5.Тегеурін.Бүркіттің бүкіл күші аяғында, аяғындағы негізгі күш тегеурінінде (тегеурін – артқы саусақ), сосын жембасарында (алдыңғы – бір саусақ).Бүркітің тегеурінді болса, қырандықтың негізгі бір сипаты сол болады.Бұл –тұйғын, қаршыға, сұңқар секілді ұшып жүрген құстарды аяқпен теуіп түсіретін қырандарға көп қолданылады. Ал бүркіт тегеурінді болса, түлкінің кеудесін бүре шеңгелдеп бір уыс қып бірақ сығады.

6.Шеңгел – тегеурінмен алдыңғы үш тұяқтың арасы. Шыңғысханды «қан шеңгелдеп туыпты» дейтін аңыз сол қыранның шеңгелінен шығып, «қанатың талмасын» деген секілді ұғымға ауысқан. «Тегеурінім тегіс тисе –шегедей» деп жырлаған әйгілі айтыс ақыны Құрманбек Зейтінғазыұлының жыры да солай. Ал атақты Елбай жыраудың: Татусыздың белгісі – Бытырап шығар шеңгелден. Шеңгелден кетсе ел-жұрты, Қайғымен қарттар шерленген, – деген жыры да қыран шеңгелінің қазақ ұғымындағы кең ауқымын көрсетсе керек. Ұлттық ұғымдағы сөздердің мағынасын бүгінгі жас ұрпақ біле жүргені жөн.

8. Тақ пен тұғырдың ұқсастығы туралы айтылған азатжол

• A) Бірінші

• B) Төртінші

• C)Екінші

• D) Бесінші

• E) Үшінші

Қыранға қатысты  ұғымдар

1.Аспан серісі – қыранды қолға қондырып, қансонарда қызығына батқан қазақтың қыран жайлы ұғымы да ерекше, құрметі де бөлек. Содан да аталарымыз баласына «қанатың талмасын!» деп бата беріп, қыранға балайды. Еркіндігін қыранның самғауымен елестететін жұрттың мемлекеттік туында бүркіттің бейнеленуі де заңды құбылыс. Ендеше, қазақ сол қыранның қансонардағы қызығына батып қана жүрген жоқ, ұлттың ұлы болмысын құрайтын ұғымдарды да қалыптастырды. Ол, әрине, сөз арқылы қалыптасады. Осы ретте бүгінге жеткен, қазірде қолданыста бар сөздердің бір парасы жайында әңгіме өрбітуді мақсат қылдық.

2.Түлек – бүркітке, қыран құсқа байланысты сөз. Қыранды жаз бойы жемдеп, семіртіп, ескі жүнін тастатып, әбден түлетіп алып, қар жауғанда қайырып түлкіге салады. Біздің мектеп бітірген түлектеріміз де тура сол секілді.11 жыл бойы оқытып, білім беріп, соңғы жылы аңға салған қырандай білімнің додасына саламыз.Мысалы, оларды мектеп бітірген жылына орай «2020 жылдың түлектері» деп айтамыз. Түлек негізінен «құмтүлек», «тастүлек» делініп, бүркіттің жасына қарата айтылады. Ол түлектер де бүркітті түлетуден шыққаны түсінікті.

3.Ұя –«Алтын ұя мектебім» дейміз. Ол да қыранның ұясынан шығып тұр. «Балапанұяданекөрсе, ұшқандасоныіледі» дегендейұянымектепкеде, отбасынадабалауғаболады.

4.Тұғыр – қыранның тағы. Тұғыр үш аяқты болады. Жүсіп Баласағұнның әйгілі «Құтты білік» еңбегіндемемлекет құрылымы жайлы жазған тұсында тақтыңүш аяқты болатыны айтылады. Мектепке байланысты «түлеп ұшқан тұғырың», «тұғырынан түлеп ұшқан» деген сөздер айтылады. «Сұрасаң, жағдайымды, жаным Әсет, Жатырмын ұшайын деп тұғырымнан» деп, нар Кемпірбай жырлайтыны және бар.

5.Тегеурін.Бүркіттің бүкіл күші аяғында, аяғындағы негізгі күш тегеурінінде (тегеурін – артқы саусақ), сосын жембасарында (алдыңғы – бір саусақ).Бүркітің тегеурінді болса, қырандықтың негізгі бір сипаты сол болады.Бұл –тұйғын, қаршыға, сұңқар секілді ұшып жүрген құстарды аяқпен теуіп түсіретін қырандарға көп қолданылады. Ал бүркіт тегеурінді болса, түлкінің кеудесін бүре шеңгелдеп бір уыс қып бірақ сығады.

6.Шеңгел – тегеурінмен алдыңғы үш тұяқтың арасы. Шыңғысханды «қан шеңгелдеп туыпты» дейтін аңыз сол қыранның шеңгелінен шығып, «қанатың талмасын» деген секілді ұғымға ауысқан. «Тегеурінім тегіс тисе –шегедей» деп жырлаған әйгілі айтыс ақыны Құрманбек Зейтінғазыұлының жыры да солай. Ал атақты Елбай жыраудың: Татусыздың белгісі – Бытырап шығар шеңгелден. Шеңгелден кетсе ел-жұрты, Қайғымен қарттар шерленген, – деген жыры да қыран шеңгелінің қазақ ұғымындағы кең ауқымын көрсетсе керек. Ұлттық ұғымдағы сөздердің мағынасын бүгінгі жас ұрпақ біле жүргені жөн.

9. Мәтіндегі: «Шеңгелден кетсе ел-жұрты, Қайғымен қарттар шерленген» деген өлең жолдарында берілген ой

• A) Халықтың қоныс аударуы

• B) Халықтың қуғынға ұшырауы

• C) Халықтың кедейлікке ұшырау

• D) Халықтың бірлігінің кеткені

• E) Халықтың індетке ұшырауы

Қыранға қатысты  ұғымдар

1.Аспан серісі – қыранды қолға қондырып, қансонарда қызығына батқан қазақтың қыран жайлы ұғымы да ерекше, құрметі де бөлек. Содан да аталарымыз баласына «қанатың талмасын!» деп бата беріп, қыранға балайды. Еркіндігін қыранның самғауымен елестететін жұрттың мемлекеттік туында бүркіттің бейнеленуі де заңды құбылыс. Ендеше, қазақ сол қыранның қансонардағы қызығына батып қана жүрген жоқ, ұлттың ұлы болмысын құрайтын ұғымдарды да қалыптастырды. Ол, әрине, сөз арқылы қалыптасады. Осы ретте бүгінге жеткен, қазірде қолданыста бар сөздердің бір парасы жайында әңгіме өрбітуді мақсат қылдық.

2.Түлек – бүркітке, қыран құсқа байланысты сөз. Қыранды жаз бойы жемдеп, семіртіп, ескі жүнін тастатып, әбден түлетіп алып, қар жауғанда қайырып түлкіге салады. Біздің мектеп бітірген түлектеріміз де тура сол секілді.11 жыл бойы оқытып, білім беріп, соңғы жылы аңға салған қырандай білімнің додасына саламыз.Мысалы, оларды мектеп бітірген жылына орай «2020 жылдың түлектері» деп айтамыз. Түлек негізінен «құмтүлек», «тастүлек» делініп, бүркіттің жасына қарата айтылады. Ол түлектер де бүркітті түлетуден шыққаны түсінікті.

3.Ұя –«Алтын ұя мектебім» дейміз. Ол да қыранның ұясынан шығып тұр. «Балапанұяданекөрсе, ұшқандасоныіледі» дегендейұянымектепкеде, отбасынадабалауғаболады.

4.Тұғыр – қыранның тағы. Тұғыр үш аяқты болады. Жүсіп Баласағұнның әйгілі «Құтты білік» еңбегіндемемлекет құрылымы жайлы жазған тұсында тақтыңүш аяқты болатыны айтылады. Мектепке байланысты «түлеп ұшқан тұғырың», «тұғырынан түлеп ұшқан» деген сөздер айтылады. «Сұрасаң, жағдайымды, жаным Әсет, Жатырмын ұшайын деп тұғырымнан» деп, нар Кемпірбай жырлайтыны және бар.

5.Тегеурін.Бүркіттің бүкіл күші аяғында, аяғындағы негізгі күш тегеурінінде (тегеурін – артқы саусақ), сосын жембасарында (алдыңғы – бір саусақ).Бүркітің тегеурінді болса, қырандықтың негізгі бір сипаты сол болады.Бұл –тұйғын, қаршыға, сұңқар секілді ұшып жүрген құстарды аяқпен теуіп түсіретін қырандарға көп қолданылады. Ал бүркіт тегеурінді болса, түлкінің кеудесін бүре шеңгелдеп бір уыс қып бірақ сығады.

6.Шеңгел – тегеурінмен алдыңғы үш тұяқтың арасы. Шыңғысханды «қан шеңгелдеп туыпты» дейтін аңыз сол қыранның шеңгелінен шығып, «қанатың талмасын» деген секілді ұғымға ауысқан. «Тегеурінім тегіс тисе –шегедей» деп жырлаған әйгілі айтыс ақыны Құрманбек Зейтінғазыұлының жыры да солай. Ал атақты Елбай жыраудың: Татусыздың белгісі – Бытырап шығар шеңгелден. Шеңгелден кетсе ел-жұрты, Қайғымен қарттар шерленген, – деген жыры да қыран шеңгелінің қазақ ұғымындағы кең ауқымын көрсетсе керек. Ұлттық ұғымдағы сөздердің мағынасын бүгінгі жас ұрпақ біле жүргені жөн.

10. Мәтін мазмұнына алшақ сөйлем

• A) Ханның тағы мен бүркіттің тұғыры үш аяқты болады.

• B) Бүркіттің алдыңғы саусағы тегеурін деп аталады.

• C) Тегеуірінді бүркіт аңды бүріп, қысып ұстайды.

• D) Қырандар қаршыға, сұңқар, бүркітті теуіп түсіреді.

• E) Түлек негізінен  бүркіттің жасына қаратаайтылады.