Оқу сауаттылығы

   Ұзақ жолдан шаршаған сауда керуені сары далада аялдап, ас ішіп, тамақтанбақ болады.

            Біраз адамдар даланы шарлап, тезек іздеп кетеді. Сөйтіп жүргенде бір тышқанның інінен шығып жатқан түйір -түйір қара домалақ тастарды көреді. Қызық көріп жинап, қап түбіне салып алып келеді. Шамалы жиналған тезекпен тағы от жағып қойып, бір адам тастарды уыстаған күйінде жанған отқа қарай лақтыра салады. Отқа түскен түйір тастар қызуы күшейіп, жанады. Көрген керуеншілер: «Жанатын тас шығатын жер екен. Бір белгі қойып кетейік. Елге барған соң, басқаларды ертіп келіп, өнім аламыз», -дейді. Саудауға әкетіп бара жатқан үлкен тұзды бірінің үстіне бірін қойып қалдырып кетеді.

Сұрақ: Берілген тұжырымдардың қайсысы мәтіннің мазмұнына сәйкес келеді?

1.Саудагерлер тоқтаған жерден тұз табылады.

2.Айтылған оқиға көмір кенінің ашылуына себепкер болды.

3.Мәтінде сипатталған оқиға Екібастұз қаласының атауына әсер етті.

• біріншісі мен екіншісі

• тек біріншісі 

• тек екіншісі

• екіншісі мен үшіншісі

   Ұзақ жолдан шаршаған сауда керуені сары далада аялдап, ас ішіп, тамақтанбақ болады.

            Біраз адамдар даланы шарлап, тезек іздеп кетеді. Сөйтіп жүргенде бір тышқанның інінен шығып жатқан түйір -түйір қара домалақ тастарды көреді. Қызық көріп жинап, қап түбіне салып алып келеді. Шамалы жиналған тезекпен тағы от жағып қойып, бір адам тастарды уыстаған күйінде жанған отқа қарай лақтыра салады. Отқа түскен түйір тастар қызуы күшейіп, жанады. Көрген керуеншілер: «Жанатын тас шығатын жер екен. Бір белгі қойып кетейік. Елге барған соң, басқаларды ертіп келіп, өнім аламыз», -дейді. Саудауға әкетіп бара жатқан үлкен тұзды бірінің үстіне бірін қойып қалдырып кетеді.

Сұрақ: Жаңа отын түрінің табылуына себеп болған жағдай?

• Саудагерлердің жол жүруі

• Тұзды қалдырып кетуі

• Жылтыр тастарға қызығуы

• От жағу үшін отын іздеуі

Сырым батыр үйіне қонып отырған қадірменді қонағы Төленді биден:

-Биеке, қазақтың қонағы неше түрлі болады? – деп сұрапты.

-Қазақтың қонағы төрт түрлі болады: біріншісі -арнайы қонақ, екіншісі -құдайы қонақ, үшіншісі – қыдырма қонақ, төртіншісі – қылқыма қонақ.

-Ал оны қалай айырамыз? -дегенде:

-Арнайы қонағымыз, алыстан арнайы келген жақын туыс, нағашы, жиен,құда, күйеу, қайын сияқты жекжатың немесе сүйікті достарың, жақсы жолдас -жораң. Міне , бұл нағыз сыйлы қонағың.

Құдайы қонағымыз, өзің танымайтын, білмейтін шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп, ат басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ. Міне, бұл нағыз сауап қонағың.

Қыдырма қонағымыз, ерігіп те желігіп, үйден -үйді, ауылдан -ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеп жүрген сандалма қонақ.

Міне, бұл нағыз далбаса қонағың.

Қылқыма қонағыңыз, үй арасындағы,ауыл ішіндегі түтіні түзу шыұұан үйді торып, өзінің құлқыны үшін аузына тигенін қылқытып жіберіп, басы ауған жаққа тарта беретін көлденең қонақ. Міне, бұл нағыз сұғанақ қонағың,- депті, көпті көрген көне би Төленді.

 

Сұрақ:  Мәтінде қонақтың қандай түрлері көрсетілген?

• арнайы, құдайы, қыдырма, қылқыма

• қыдырымпаз, дауылпаз

• арнайы қонақ, құтты қонақ

• құтты қонақ, семіз қонақ

Сырым батыр үйіне қонып отырған қадірменді қонағы Төленді биден:

-Биеке, қазақтың қонағы неше түрлі болады? – деп сұрапты.

-Қазақтың қонағы төрт түрлі болады: біріншісі -арнайы қонақ, екіншісі -құдайы қонақ, үшіншісі – қыдырма қонақ, төртіншісі – қылқыма қонақ.

-Ал оны қалай айырамыз? -дегенде:

-Арнайы қонағымыз, алыстан арнайы келген жақын туыс, нағашы, жиен,құда, күйеу, қайын сияқты жекжатың немесе сүйікті достарың, жақсы жолдас -жораң. Міне , бұл нағыз сыйлы қонағың.

Құдайы қонағымыз, өзің танымайтын, білмейтін шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп, ат басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ. Міне, бұл нағыз сауап қонағың.

Қыдырма қонағымыз, ерігіп те желігіп, үйден -үйді, ауылдан -ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеп жүрген сандалма қонақ.

Міне, бұл нағыз далбаса қонағың.

Қылқыма қонағыңыз, үй арасындағы,ауыл ішіндегі түтіні түзу шыұұан үйді торып, өзінің құлқыны үшін аузына тигенін қылқытып жіберіп, басы ауған жаққа тарта беретін көлденең қонақ. Міне, бұл нағыз сұғанақ қонағың,- депті, көпті көрген көне би Төленді.

 

Сұрақ:  Қандай қонақты қылқыма қонақ дейді?

• ат басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ

• басы ауған жаққа тарта беретін көлденең, сұғанақ қонақ

• ауылды кезіп ет жеп жүрген сандалма қонақ

• кетпей ұзақ жататын қонақ

Сырым батыр үйіне қонып отырған қадірменді қонағы Төленді биден:

-Биеке, қазақтың қонағы неше түрлі болады? – деп сұрапты.

-Қазақтың қонағы төрт түрлі болады: біріншісі -арнайы қонақ, екіншісі -құдайы қонақ, үшіншісі – қыдырма қонақ, төртіншісі – қылқыма қонақ.

-Ал оны қалай айырамыз? -дегенде:

-Арнайы қонағымыз, алыстан арнайы келген жақын туыс, нағашы, жиен,құда, күйеу, қайын сияқты жекжатың немесе сүйікті достарың, жақсы жолдас -жораң. Міне , бұл нағыз сыйлы қонағың.

Құдайы қонағымыз, өзің танымайтын, білмейтін шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп, ат басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ. Міне, бұл нағыз сауап қонағың.

Қыдырма қонағымыз, ерігіп те желігіп, үйден -үйді, ауылдан -ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеп жүрген сандалма қонақ.

Міне, бұл нағыз далбаса қонағың.

Қылқыма қонағыңыз, үй арасындағы,ауыл ішіндегі түтіні түзу шыққан үйді торып, өзінің құлқыны үшін аузына тигенін қылқытып жіберіп, басы ауған жаққа тарта беретін көлденең қонақ. Міне, бұл нағыз сұғанақ қонағың,- депті, көпті көрген көне би Төленді.

 

Сұрақ:Сұғанақ қонаққа қай қонақты жатқызады?

• қылқыма қонақты

• сыйлы қонақты

• сыпайы қонақты

• қыдырма қонақты

Сырым батыр үйіне қонып отырған қадірменді қонағы Төленді биден:

-Биеке, қазақтың қонағы неше түрлі болады? – деп сұрапты.

-Қазақтың қонағы төрт түрлі болады: біріншісі -арнайы қонақ, екіншісі -құдайы қонақ, үшіншісі – қыдырма қонақ, төртіншісі – қылқыма қонақ.

-Ал оны қалай айырамыз? -дегенде:

-Арнайы қонағымыз, алыстан арнайы келген жақын туыс, нағашы, жиен,құда, күйеу, қайын сияқты жекжатың немесе сүйікті достарың, жақсы жолдас -жораң. Міне , бұл нағыз сыйлы қонағың.

Құдайы қонағымыз, өзің танымайтын, білмейтін шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп, ат басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ. Міне, бұл нағыз сауап қонағың.

Қыдырма қонағымыз, ерігіп те желігіп, үйден -үйді, ауылдан -ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеп жүрген сандалма қонақ.

Міне, бұл нағыз далбаса қонағың.

Қылқыма қонағыңыз, үй арасындағы,ауыл ішіндегі түтіні түзу шыққан үйді торып, өзінің құлқыны үшін аузына тигенін қылқытып жіберіп, басы ауған жаққа тарта беретін көлденең қонақ. Міне, бұл нағыз сұғанақ қонағың,- депті, көпті көрген көне би Төленді.

Сұрақ:«Сауап қонақ» деп қай қонақты айтуға болады?

• сыйлы қонақты

• әдепті қонақты

• құдайы қонақты

• даулы қонақты

Сырым батыр үйіне қонып отырған қадірменді қонағы Төленді биден:

-Биеке, қазақтың қонағы неше түрлі болады? – деп сұрапты.

-Қазақтың қонағы төрт түрлі болады: біріншісі -арнайы қонақ, екіншісі -құдайы қонақ, үшіншісі – қыдырма қонақ, төртіншісі – қылқыма қонақ.

-Ал оны қалай айырамыз? -дегенде:

-Арнайы қонағымыз, алыстан арнайы келген жақын туыс, нағашы, жиен,құда, күйеу, қайын сияқты жекжатың немесе сүйікті достарың, жақсы жолдас -жораң. Міне , бұл нағыз сыйлы қонағың.

Құдайы қонағымыз, өзің танымайтын, білмейтін шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп, ат басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ. Міне, бұл нағыз сауап қонағың.

Қыдырма қонағымыз, ерігіп те желігіп, үйден -үйді, ауылдан -ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеп жүрген сандалма қонақ.

Міне, бұл нағыз далбаса қонағың.

Қылқыма қонағыңыз, үй арасындағы,ауыл ішіндегі түтіні түзу шыққан үйді торып, өзінің құлқыны үшін аузына тигенін қылқытып жіберіп, басы ауған жаққа тарта беретін көлденең қонақ. Міне, бұл нағыз сұғанақ қонағың,- депті, көпті көрген көне би Төленді.

Сұрақ:Туған -туыс қай қонақ түріне жатады?

• сыпайы 

• арнайы

• қыдырма

• қылқыма

Сырым батыр үйіне қонып отырған қадірменді қонағы Төленді биден:

-Биеке, қазақтың қонағы неше түрлі болады? – деп сұрапты.

-Қазақтың қонағы төрт түрлі болады: біріншісі -арнайы қонақ, екіншісі -құдайы қонақ, үшіншісі – қыдырма қонақ, төртіншісі – қылқыма қонақ.

-Ал оны қалай айырамыз? -дегенде:

-Арнайы қонағымыз, алыстан арнайы келген жақын туыс, нағашы, жиен,құда, күйеу, қайын сияқты жекжатың немесе сүйікті достарың, жақсы жолдас -жораң. Міне , бұл нағыз сыйлы қонағың.

Құдайы қонағымыз, өзің танымайтын, білмейтін шалғай елден, алыс жерден жолаушылап жүріп, ат басын тірей қалған тосын да бөгде қонақ. Міне, бұл нағыз сауап қонағың.

Қыдырма қонағымыз, ерігіп те желігіп, үйден -үйді, ауылдан -ауылды кезіп, сөз аңдып, өсек теріп, қымыз ішіп, ет жеп жүрген сандалма қонақ.

Міне, бұл нағыз далбаса қонағың.

Қылқыма қонағыңыз, үй арасындағы,ауыл ішіндегі түтіні түзу шыққан үйді торып, өзінің құлқыны үшін аузына тигенін қылқытып жіберіп, басы ауған жаққа тарта беретін көлденең қонақ. Міне, бұл нағыз сұғанақ қонағың,- депті, көпті көрген көне би Төленді.

Сұрақ:Төленді би кімнің сұрағына жауап берді?

• қызының 

• ұлының

• Сырымның

• Әйтекенің

.... Шоқан қырғыз елінде 1857 жылы, Қашқария сапарының алдында болып, 1856-1857 жылдар аралығындағы сапарларының негізінде «Қырғыздар жайындағы жазбалар», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының Батыс провинциясы және Құлжа қаласы», «Ыстықкөлге бару сапары» атты ел назарын өзіне бірден аударған әйгілі еңбектерін жазған. Шоқанның бізге тікелей қолжазба ретінде жеткен бұл шығармаларында сия, тұш, қарындашпен салған тартымды суреттері де бар.Суреттер әсіресе, «Ыстықкөл сапарының күнделігінде» мейлінше мол ұшырасады әрі онда қырғыз бен қазақ халқының сәулет өнері үлгілері салыстырмалы түрде кеңінен қамтылады. Сонымен қатар осы сапар барысында 1856 жылы 18 сәуірде Семейден шығып, таң ата келе Қозы Көрпеш – Баян Сұлу кешенін сырттай көзбен шолып өткен Шоқан жолай Жетісу, Жоңғар Алатауы алабында көп  кезігетін ескілікті обалардың Лепсіге дейін тапшы екендігіне көңіл бөледі. Лепсіге келгенде, оның төңірегіндегі молаларға қарап, көптеген тайпалар мен рулар қабат қоныстанатын құтты мекен екендігін жазады. Шелек төңірегіне келгенде, Абылай ығыстырған қалмақтардаң қалған қорғанның қираған орнына назар аударады. «Ыстықкөл сапарының күнделігіндегі» алғашқы суреттің қағазға таңбалануын Шоқанның өзі былай түсіндіреді: « Майдың 17-сінде... Біз Торайғыр тауының солтүстік бауырына аялдадық. Қонған жерімізде күздің ызғарындай салқын жел соғып, кеш өте суық болды. Түні бойы қардың төгіліп жауғаны соншалық, Алатау мен Іле атырабы аралығындағы кеңістік құдды бір қыс мезгіліндегідей аппақ түске еніп кетті. Торайғыр тауының басынан қарағанда, жоғарыда аталған төңірек пен тау шоқыларының көрінісі, міне, мына тәрізді». Автор бұл суретін «Торайңыр тауы шоқысынан қарағандағы көрініс» деп шартты түрде атаған. Шоқан қолжазбасында сиямен немесе қарындашпен салынған суреттеме мен сөзбен бейнеленген суреттеме қатар беріліп, бірін -бірі жандандырып, толықтырып отырады. Тұтас алғанда, қолжазбадағы әрбәр жекелеген беттердің композициялық үйлесімі көз тояттарлық әдемі. Мұнан Шоқанның неге болмасын суретшілік көзбен қарағандығын аңғарамыз.

           Шоқан Уәлихановтың  «Ыстықкөл күнделігі» атты зерттеу еңбегі оның нағыз сыншыл, сезімтал нәзік жанды суреткер екендігін көрсететін бірден -бір туынды. 1856 жылы Омбыда Гутковскийдің пәтерінде П.П.Семенов – Тянь Шанскиймен танысқан Шоқан Ыстықкөл экспедициясында бірнеше маршрутта онымен бірге болып, қосылып ғылыми жұмыстар жүргізеді. Оған Шоқан «Жоңғария очерктері» атты еңбегінде: «Менің саяхатымды жүрген жерлерімнің сипатына қарай екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең менің Жоңғарияға, Жетісу мен Іле өлкесіне және Ыстықкөлге сапарымды қамтиды. ...Мен Жоңғарияда бірінші рет 1856 жылы болдым, онда Хаментовский бастаған алғашқы Ыстықкөл экспедициясына қатыстым. Сонан соң Құлжада үш ай тұрдым. Жоңғарияда бас-аяғы бес ай болып, бұл өлкенің Алакөлден Тянь-Шаньға дейінгі аралығын түгел көріп үлгердім», - деген жолдарды келтіреді. Мейлінше қызықты, мейлінше пайдалы еңбек деп танылған «Ыстықкөл сапарының күнделігі» бірер айдың жемісі. Тумысынан ақыл-парасаты асқақ, сезімі сергек Шоқан туған жерінің табиғатына тартқан болса керек.....  

 Сұрақ: Мәтіндегі тұш, қарындаш сөздері қай топқа жатады?

• көнерген сөз

• диалект сөз

• кірме сөз

• табу сөз

.... Шоқан қырғыз елінде 1857 жылы, Қашқария сапарының алдында болып, 1856-1857 жылдар аралығындағы сапарларының негізінде «Қырғыздар жайындағы жазбалар», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының Батыс провинциясы және Құлжа қаласы», «Ыстықкөлге бару сапары» атты ел назарын өзіне бірден аударған әйгілі еңбектерін жазған. Шоқанның бізге тікелей қолжазба ретінде жеткен бұл шығармаларында сия, тұш, қарындашпен салған тартымды суреттері де бар.Суреттер әсіресе, «Ыстықкөл сапарының күнделігінде» мейлінше мол ұшырасады әрі онда қырғыз бен қазақ халқының сәулет өнері үлгілері салыстырмалы түрде кеңінен қамтылады. Сонымен қатар осы сапар барысында 1856 жылы 18 сәуірде Семейден шығып, таң ата келе Қозы Көрпеш – Баян Сұлу кешенін сырттай көзбен шолып өткен Шоқан жолай Жетісу, Жоңғар Алатауы алабында көп  кезігетін ескілікті обалардың Лепсіге дейін тапшы екендігіне көңіл бөледі. Лепсіге келгенде, оның төңірегіндегі молаларға қарап, көптеген тайпалар мен рулар қабат қоныстанатын құтты мекен екендігін жазады. Шелек төңірегіне келгенде, Абылай ығыстырған қалмақтардаң қалған қорғанның қираған орнына назар аударады. «Ыстықкөл сапарының күнделігіндегі» алғашқы суреттің қағазға таңбалануын Шоқанның өзі былай түсіндіреді: « Майдың 17-сінде... Біз Торайғыр тауының солтүстік бауырына аялдадық. Қонған жерімізде күздің ызғарындай салқын жел соғып, кеш өте суық болды. Түні бойы қардың төгіліп жауғаны соншалық, Алатау мен Іле атырабы аралығындағы кеңістік құдды бір қыс мезгіліндегідей аппақ түске еніп кетті. Торайғыр тауының басынан қарағанда, жоғарыда аталған төңірек пен тау шоқыларының көрінісі, міне, мына тәрізді». Автор бұл суретін «Торайңыр тауы шоқысынан қарағандағы көрініс» деп шартты түрде атаған. Шоқан қолжазбасында сиямен немесе қарындашпен салынған суреттеме мен сөзбен бейнеленген суреттеме қатар беріліп, бірін -бірі жандандырып, толықтырып отырады. Тұтас алғанда, қолжазбадағы әрбәр жекелеген беттердің композициялық үйлесімі көз тояттарлық әдемі. Мұнан Шоқанның неге болмасын суретшілік көзбен қарағандығын аңғарамыз.

           Шоқан Уәлихановтың  «Ыстықкөл күнделігі» атты зерттеу еңбегі оның нағыз сыншыл, сезімтал нәзік жанды суреткер екендігін көрсететін бірден -бір туынды. 1856 жылы Омбыда Гутковскийдің пәтерінде П.П.Семенов – Тянь Шанскиймен танысқан Шоқан Ыстықкөл экспедициясында бірнеше маршрутта онымен бірге болып, қосылып ғылыми жұмыстар жүргізеді. Оған Шоқан «Жоңғария очерктері» атты еңбегінде: «Менің саяхатымды жүрген жерлерімнің сипатына қарай екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең менің Жоңғарияға, Жетісу мен Іле өлкесіне және Ыстықкөлге сапарымды қамтиды. ...Мен Жоңғарияда бірінші рет 1856 жылы болдым, онда Хаментовский бастаған алғашқы Ыстықкөл экспедициясына қатыстым. Сонан соң Құлжада үш ай тұрдым. Жоңғарияда бас-аяғы бес ай болып, бұл өлкенің Алакөлден Тянь-Шаньға дейінгі аралығын түгел көріп үлгердім», - деген жолдарды келтіреді. Мейлінше қызықты, мейлінше пайдалы еңбек деп танылған «Ыстықкөл сапарының күнделігі» бірер айдың жемісі. Тумысынан ақыл-парасаты асқақ, сезімі сергек Шоқан туған жерінің табиғатына тартқан болса керек.....  

Сұрақ:Сөйлем түрін анықтаңыз.

Түні бойы қардың төгіліп жауғаны соншалық - Алатау мен Іле атырабы аралығындағы кеңістік құдды бір қыс мезгіліндегідей аппақ түске еніп кетті.

• Жалғаулықсыз қарсылықты салалас

• Түсіндірмелі салалас

• Кезектес салалас

• Ыңғайлас салалас