PISA

Ғалымдардың зерттеуі бойынша, күн сайын дүниежүзі бойынша 13500 адам темекі шегумен байланысты аурудан көз жұмады екен. 2020 жылға қарай әлем бойынша барлық өлімнің 12% темекімен байланысты болады деген болжам бар. Темекі түтіні құрамында көптеген зиянды қосылыстар болады. Солардың ішіндегі ең зияндысы - темекі смоласы, никотин, көміртек тотығы. Темекі түтіні өкпеге өтеді. Түтін құрамындағы смола өкпеге жиналып, өкпенің қалыпты қызметін бұзады.

Төменде берілгендердің қайсысы өкпенің қызметіне жатады?

• Оттекке қаныққан қанды дененің барлық бөліктеріне жіберу.

• Қанның құрамындағы көмірқышқыл газының көлемін нөлге түсіріп, қанды тазарту.

• Тыныс алғандағы оттектің бір бөлігін қанға өткізу.

• Көмірқышқыл газы молекуласын оттек молекуласына алмастыру.

Нан пісіру үшін наубайханашы ұнға су, тұз, су және ашытқыны араластырады. Қамырды илеп болған соң оны ашу процесі жүру үшін ыдысқа бірнеше сағатқа қалдырады. Ашу кезінде қамырда химиялық өзгеріс жүреді. Ашытқы - ол бір жасушалы саңырауқұлақ. Ол ұнның құрамындағы крахмал мен қантты, көмірқышқыл газы мен спиртке айналдырады.

Ашу қамырды ұлғайтады. Не себепті қамыр көтеріледі?

• Қамырдың көтерілу себебі, алкоголь түзіліп, газға айналады.

• Қамырдың көтерілу себебі, онда бір жасушалы саңырауқұлақтар көбейеді.

• Қамырдың көтерілу себебі , көмірқышқыл газы түзіледі.

• Қамырдың көтерілу себебі, ашу процессі суды буға айналдырады.

Кейбір адам темекі шегуден арылу үшін никотин пластырін қолданады. Пластырьді теріге жапсырады, никотин қанға өтеді. Бұл темекіге деген құштарлық пен темекіні тастаған кездегі абстиненция симптомын төмендетуге көмектеседі. Никотин пластырьлерінің тиімділігін зерттеу үшін темекі шегуді тастаймыз деп шешкен 100 адам кездейсоқ таңдалады. Бұл топты 6 ай бақылау қажет. Никотин пластырьлерінің тиіміділігін зерттеудің соңында неше адам темекі шегуді қайта бастағанын санау арқылы анықтайды.

Төмендегі нұсқалардың қайсысы ең жақсы зерттеу жоспары бола алады?

• Топтағы барлық адам пластырь тағады.

• Никотин пластырін темекі шегуді тастауды шешкен жалғыз адамнан басқаларының барлығы тағады.

• Темекі шегуді тастау үшін пластырьді қолдануды адамдардың өздері таңдайды.

• Топтағы кездейсоқ алынған адамдардың жартысы пластырь қолданады, жартысы қолданбайды.

Мәрмәр кальций карбонатынан тұрады. Қышқыл жаңбырлардың мәрмәрге әсерін сірке суына мәрмәр бөліктерін түні бойы салып қою арқылы анықталуы мүмкін. Сірке суы мен қышқыл жаңбыр шамамен бірдей қышқылдық деңгейге ие. Мәрмәр сірке суына салынғаннан кейін газ көпіршіктерінің пайда болу процесі байқалды.

Мәрмәрдің құрғақ бөлігінің массасы эксперимент алдында 2,0 г тең болды. Келесі күні мәрмәрді сірке суынан алып, кептіреді. Құрғақ мәрмәрдің массасы қандай болады?

• 2,0 г-ден аз

• тура 2,0 г

• 2,0 г және 2,4 г арасында

• 2,4 г-ден көп

Ауыз суының жақсы қайнар көзінің болғаны маңызды. Жер астында болатын сулар жерасты сулары деп аталады.

Жер асты суларында, қайнар көздерден (өзен, көл) алынған суларға қарағанда бактериялар неліктен аз болады?

• Химиялық заттардың қосындысынан.

• Қараңғылықта бактериялар жойылады.

• Су құм мен жер арқылы өткенде тазарады.

• Күннің шуақтары бактерияларды азаятады.

Электр станцияларының көпшілігі көміртек негізіндегі отынды жағып, көмірқышқыл газ (CO₂) бөледі. Атмофераға шығатын CO₂ жаһандық климатқа теріс әсерін етеді. Инженерлер атмосфераға шығатын CO₂ мөлшерін азайту үшін әртүрлі стратегиялар пайдаланды.

Сондай стратегиялардың бірі – қазба отынның орнына биоотынды жағу. Қазба отын түрлері әлдеқашан өлген ағзалардан шықса, биоотын жақын арада өлген өсімдіктерден шығады. Тағы бір стратегия электр станцияларынан бөлінетін CO₂ бөлігін жинап, оны жердің терең түбіне немесе мұхитта сақтауды көздейді. Бұл стратегия көміректі ұстау және сақтау деп аталады.

Жоғарыдағы «Қазба отын» бөліміне қараңыз. Сұраққа жауап нұсқасын таңдаңыз.

Биоотынды пайдалану атмосферадағы CO₂ деңгейіне қазба отынды пайдаланған кездегідей әсер етпейді. Төмендегі пікірлердің қайсысы мұның себебін жақсы түсіндіреді?

• Биоотын жанып жатқан кезде CO₂ газын бөлмейді.

• Биоотынды өндіру үшін пайдаланылатын өсімдіктер өскен кезде атмосферадан CO₂ газын жұтады.

• Биотын жанып тұрған кезде атмосферадан CO₂ газын сіңіреді.

• Электр станцияларынан шығатын қазбалы отындағы CO₂ газына қарағанда электр станцияларынан шығатын биоотындағы CO₂ газында басқа химиялық қосылыстар бар.

Мәрмәр кальций карбонатынан тұрады. Әдеттегі жаңбыр аздап қышқыл, себебі ол ауадан көміртегі диоксидінің аздаған мөлшерін сіңіреді. Қышқыл жаңбыр әдеттегі жаңбырға қарағанда қышқыл, себебі ол күкірт оксиді және азот оксиді сияқты газдарды сіңіреді.

Күкірт оксиді мен азот оксиді ауаға қайдан келеді?

Балдырларды биоотын ретінде пайдалану баламалы энергетикадағы болашағы зор бағыт болып саналады. Ауылшаруашылық қалдықтарынан жасалған биоотынның басқа түрлерімен салыстырғанда, балдырларды өсіру үшін егістік жерлер, тыңайтқыштар немесе тұщы су қажет емес. Тек күн сәулесі мен планетамыздың 70%-ын алып жатқан су қажет. Балдырлардың өсу уақыты 2-5 ай аралығын құрайды.

Балдырларды биоотын ретінде пайдалану үшін ғалымдар тәжірибеде қарапайым автомобиль қозғалтқышын қолданды. Эксперимент барысында ғалымдар резервуардың 10% биоотынмен (этанол), қалғанын бензинмен толтырды және бензинмен салыстырғанда алынған қоспаның өнімділігін тексерді.

Инженер-механик Стен Франдсен автомобильден бөлінген CO, CO2 және NO2 газдарының шығарындыларын және қатты бөлшектердің қалдықтарын өлшеді. Эксперименттің нәтижесі бойынша теңіз балдырларынан алынған отынның шығарындылары дәстүрлі отынмен деңгейлес болды. Балдырлардан алынған биоотын СО2-ні аз шығармайды, бірақ бензиннен айырмашылығы, өсіру кезінде атмосферадан СО2 сіңіреді.

Бензинмен салыстырғанда балдырлардан алынған биоотынды пайдаланудың артықшылығын көрсетіңіз.

• балдырлардан алынған биоотын жанған кезде СО₂ бөлінбейді

• балдырлар өсу процесінде атмосферадан СО₂ сіңіреді

• жану кезінде биоотын атмосферадан СО₂  бөлігін сіңіреді

• бензин және биоотын негізіндегі қозғалтқыш шығаратын СО₂ басқа химиялық қасиеттерге ие

Кестеде биоотын мен бензин жану нәтижесінде СО₂ мен энергияның бөлінуі туралы  мәліметтер келтірілген. Кестеде келтірілген мәліметтерге сүйене отырып, құны бірдей болса да, этанолдың орнына бензинді қолдану неге қолайлы екенін көрсетіңіз.

• бензин жанған кезде көп энергия шығарады

• жану кезінде этанол СО₂ аз шығарады

• бензин жанғанда СО₂ көп шығарады

• биоотын өндірісіне энергия көп жұмсалады

Шолпан жұлдыздарға қарағанды ұнатады. Бірақ қалада тұрғандықтан, ол түнде көп жұлдыздарды көре алмайды. Алдыңғы жылы Шолпан ауылға барғанда, қалада көрінбеген көптеген жұлдыздарды көрді.

Шолпан жарық емес жұлдыздарды бақылау үшін линзасы бар телескопты қолданады.

Неліктен линзасы бар телескоптар жарық емес жұлдыздарды бақылауға мүмкіндік береді?

• Линза үлкенірек болған сайын, ол көбірек жарық жинайды

• Линза үлкенірек болған сайын, ол улкенірек ұлғайтады

• Үлкен линзалар молырақ аспан кеңістігін көруге мүмкіндік береді

• Үлкен линзалар жұлдыздардағы күңгірт түстерін көруге мүмкіндік береді